Piśmiennictwo

Piszesz pracę magisterską, doktorską, habilitacyjną lub przygotowujesz publikację do poczytnego pisma medycznego i potrzebujesz pozycji piśmiennictwa laktacyjnego – ta strona jest dla Ciebie.

Przez lata naszej naukowej działalności zgromadziłyśmy okazałą bazę piśmiennictwa polskiego i zagranicznego w dziedzinie laktacji. Teraz chcemy pomóc Tobie. Po prostu skorzystaj. A jak napiszesz już swoją pracę lub podczas naukowych poszukiwań trafisz na wartościowe doniesienie – wyślij do nas streszczenie, link, uzupełnimy naszą bazę. Nauka o laktacji istnieje! To dziedzina, w której tak samo jak w innych gałęziach medycyny bada się i publikuje całkiem sporo. Część publikacji znajdziesz w dziale PUBLIKACJE. Streszczenia najnowszych prac publikujemy w newsletter – zajrzyj.

Monografie dla profesjonalistów

• Karmienie piersią w teorii i praktyce. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012. Wydanie II poprawione. 2017
• Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A [red]. Certyfikowany doradca laktacyjny. Podręcznik dla uczestnika kursu: Problemy w laktacji. Warszawa, CNoL 2010.
• Lawrence RA, Lawrence RM, ed. Breastfeeding. A guide for the medical profession. Philadelphia, Pennsylvania: Elsevier Mosby; 2005.
• Walker M, ed. Core Curriculum for Lactation Consultant Practice. Sudbury: Jones and Bartlett Publishers; Sudbury Massachusetts 2002.
• Hale TW, Hartman PE, ed. Textbook of Human Lactation. Hale Publishing; Amarillo, Texas 2007.
• Mohrbacher N, Stock J, ed. The Breastfeeding Answer Book. Schaumburg, Illinois: LLLL; 2002.
• Riordan J. Auerbach KG. Breastfeeding and Human Lactation. Jones and Bartlett Publishers, Sudbury Massachusetts 1997.
• Skutecznie o laktacji i karmieniu piersią. Red. Sztyber B, Dmoch-Gajzlerska E. WUM 2015
• Walker M. Breastfeeding Management for the Clinician using the evidence. 3rd edition. Jones and Burtlett Learning. Burlington, Massachusetts 2014.

Wskaźniki karmienia piersią w Polsce

• Cattaneo A, Fallon M, Kewitz G, Mikiel-Kostyra K, Robertson A. Infant and young child feeding: standard recommendations for the European Union. Luxemburg: European Commission, Directoriate Public Health and Risk Assessment; 2006.
• Cattaneo A, Burmaz T, Arendt M, et al. Protection, promotion and support of breast-feeding in Europe: progress from 2002-2007. Public Health Nutr 2009; 13(6):751-759.
• Mikiel-Kostyra K, Mielniczuk H, Wojdan-Godek E, Borkowski W, Bołtruszko I. Żywienie niemowląt w Polsce w 1997 roku. Pediatria Pol 1999,74, 465-471.
• Mikiel-Kostyra K, Mielniczuk H. Karmienie piersią niemowląt i dzieci do lat dwóch. Pediatria Pol 1996;71(12):1155-1158.
• Zagórecka E, Motkowski R, Stolarczyk A, Socha P, Piotrowska-Jastrzębska J, Socha J. Karmienie naturalne w żywieniu niemowląt z wybranych miast Polski Centralnej i Wschodniej. Pediatria Pol 2007;82(7):538-549.
• Kamianowska M, Szczepański M, Błażewicz B, Łuckiewicz K. Analiza karmienia niemowląt w pierwszym roku życia z uwzględnieniem karmienia naturalnego. Postępy Neonatol 2006;2(10):87-92.
• Mikiel-Kostyra K. Ewaluacja w programie upowszechniania karmienia piersią. Med Wiek Rozw 2000; IV Suppl 1-4:99-109
• Mikiel-Kostyra, K. Wzorzec wojewódzkiej strategii ochrony, wspierania i propagowania karmienia piersią, 2006. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka
• Wilińska M, Zejda J, Brożek G, Musialik-Świetlińska E, Świetliński J. Realizacja procedur sprzyjających karmieniu piersią w szpitalach w Polsce – wyniki badania ankietowego 2008/2009. Standardy Med Pediatr 2009;6(7):1056- -1064.
• Woś H, Gawęda A. Przyczyny rezygnacji z karmienia naturalnego dzieci z terenu Górnego Śląska. Nowa Pediatria 2007;3: 54-59.
• Bernatowicz-Łojko U,Wesołowska A. udział pokarmu kobiecego w żywieniu dzieci do drugiego roku życia w Polsce na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Standardy Medyczne 2012; 2.
• Pietkiewicz A. Czynniki warunkujące przebieg karmienia piersią wśród mieszkanek Miasta Gdańska w 2011r., niepublikowany raport z badania przeprowadzonego w Gdańsku w 2011 roku w ramach Programu Zdrowotnego „Karmienie naturalne dziecka jako profilaktyka niekorzystnych wpływów środowiska”.
• Anna Szczygieł, Barbara Królak-Olejnik, Dorota Paluszyńska.: Czynniki ryzyka przedwczesnego zakończenia karmienia naturalnego – wstępne wyniki polskich badań wieloośrodkowych. Post.Neonatol. 2015 Vol.21 nr 2; s.13-17
• Fajdek Joanna. OCENA PRZEBIEGU KARMIENIA PIERSIĄ W POPULACJI DZIECI 3 LETNICH NA TERENIE MIASTA ŻORY. Praca magisterska, Śląski Uniwersytet Medyczny, 2013
• Królak-Olejnik B, Błasiak I, Szczygieł A: Promotion of breastfeeding in Poland: the current situation
  J.Int.Med.Res. 2017 Vol.45 no.6; s.1976-1984

Najważniejsze dokumenty i stanowiska w sprawie karmienia piersią

• Resolutions WHA 27.43 Geneva: WHO Official Records No.217; 1974.
• WHA 33.32. Statement and Recommendations of Joint WHA/UNICEF Meeting on Infant and Young Child Feeding. 9-12 October 1979. Geneva: WHA;1979.
• WHA 34.22. International Code of Marketing of Breast-milk Substitutes. Geneva: WHO; 1981.
• ONZ. Konwencja o Prawach Dziecka. Warszawa: Polski Komitet UNICEF;1992.
• UNICEF, WHO. Protecting, Promoting and Supporting Breast-feeding: The special role of Maternity Services. A Joint WHO/UNICEF Statement. Geneva: WHO/UNICEF;1989.
• Deklaracja Innocenti – o ochronie, propagowaniu i wspieraniu karmienia piersią. Warszawa: Federacja Konsumentów;1998.
• Mikiel – Kostyra K. Program promocji karmienia piersią w Polsce. Warszawa: Polski Komitet UNICEF; 1992.
• WHO, UNICEF. The Global Criteria for BFHI. [In:] BFHI Section 1: Background and implementation. Baby-friendly Hospital Initiative: Revised, updated and expanded for integrated care. Geneva: WHO/UNICEF; 2009.
• Mikiel – Kostyra K, red. Ochrona, propagowanie i wspieranie karmienia piersią w Europie: wzorzec działania. Komisja Europejska, Dyrektoriat Zdrowia Publicznego i Oceny Ryzyka. Wer. pol. Warszawa:IMID;2004.
• Cattaneo A, Fallon M, Kewitz G, Mikiel-Kostyra K, Robertson A. Infant and young child feeding: standard recommendations for the European Union. Luxemburg: European Commission, Directoriate Public Health and Risk Assessment; 2006
• Mikiel-Kostyra K, red. Żywienie niemowląt i małych dzieci: standardy postępowania dla Unii Europejskiej. Wer. pol. Warszawa: IMID; 2008
• Cattaneo A, Burmaz T, Arendt M, et al. Protection, promotion and support of breast-feeding in Europe: progress from 2002-2007. Public Health Nutr 2009; 13(6):751-759.
• WHO. Global Strategy for infant and young child feeding. Annex 2. [W:] Infant and young child nutrition. Geneva: 55 WHA, Report by the Secretariat; 2002.

• Gartner LM, Morton J, Lawrence RA et al. AAP, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics 2005;115;496-506
• Eidelman AL, Schanler RJ et al. AAP, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics 2012 Mar;129(3):e827-41. Epub 2012 Feb 27.

• Agostoni C, Braegger C, Desci T et al. Breast-feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;49:112-125.

• Agostoni C, Decsi T, Fawtrell M et al.: Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2008;46:99-110.
• Książyk J, Rudzka-Kańtoch Z, Weker H. Zalecenia dotyczące modelu żywienia niemowląt karmionych piersią. Standardy Med 2001;7/8,21/22: 3
• Dobrzańska A, Czerwionka-Szaflarska M, Kunachowicz H i wsp. Zalecenia dotyczące żywienia dzieci zdrowych w pierwszym roku życia opracowane przez zespół ekspertów powołany przez konsultanta krajowego ds. pediatrii. Standardy Med. 2007;4:197-198, 200, 202.
• Dziechciarz P, Gieruszczak-Białek D, Horvath A, Szajewska H. Proponowany schemat żywienia niemowląt w 1. roku życia. [W:] Chybicka A, Dobrzańska A, Szczapa J, Wysocki J, red. Pierwsze dwa lata życia dziecka. Przewodnik dla rodziców. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2010: str. 144.
• Dyrektywa Komisji Europejskiej 2006/141/WE z dnia 22 grudnia 2006r. w sprawie początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 września 2010 w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem (Dz. U. Nr 187, poz. 1259). Nowelizacja z dn. 20 września 2012 roku (Dz.U.12.1100 z dn. 4.10. 2012).
• Rozporządzenie Ministra zdrowia z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcami (Dz. U. Nr 151, poz. 896)
• Centers for Disease Control and Prevention. Department of Health and Human Services, Public Health Service. U.S. Healthy People 2010. URL
• Centers for Disease Control and Prevention. Department of Health and Human Services, Public Health Service. U.S. Healthy People 2020. URL
• Szajewska H, Borszewska-Kornacka MK, Gajewska D, Weker H, Socha P, Helwich E, Horvath A, Chybicka A, Książyk J, Rybak A, Czerwionka-Szaflarska M, Mojska H, Stolarczyk A, Dobrzańska A. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Med. Pediatria 2014 (3):321-338
• Fewtrell M, Bronsky J, Campoy C, Domello M, Embleton N i wsp. Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. JPGN 2017;64: 119–132
• Szajewska H, Horvath A, Rybak A, Socha P. Karmienie piersią – stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne/Pediatria 2016 (13):9-24

• ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) NR 609/2013
  z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/EWG, dyrektywy Komisji 96/8/WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009. Niniejsze rozporządzenie obowiązuje od dnia 20 lipca 2016.
• Karmienie piersią w Polsce. Raport 2015. Centrum Nauki o Laktacji.

Postawy personelu i środowisko

• Żukowska-Rubik M., Nehring-Gugulska M.: Czy Polska jest krajem przyjaznym matce karmiącej i jej dziecku? Raport z badania Centrum Nauki o Laktacji. Wizyty u lekarza pediatry, pobyt w szpitalu z chorym dzieckiem, miejsce pracy. Część 1. 2016.

• Żukowska-Rubik M., Nehring-Gugulska M.: Czy Polska jest krajem przyjaznym matce karmiącej i jej dziecku? Wizyty położnej środowiskowej i u lekarza ginekologa położnika. Raport z badania Centrum Nauki o Laktacji. Część 2. 2017.

• Nehring-Gugulska M, Bębenek D, Żukowska-Rubik M: Czy Polska jest krajem przyjaznym matce karmiącej i jej dziecku? Opieka sprawowana przez
  doradców/ konsultantów laktacyjnych. Raport z badania Centrum Nauki o Laktacji. Część 3. 2018.
• Baranowska. B. Extended Breastfeeding in Poland: Knowledge of Health Care Providers and Attitudes on Breastfeeding Beyond Infancy. Journal of Human Lactation, December 2018

Umiejętność ssania i technika karmienia

• Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Stobnicka-Stolarska P, Paradowska B. Protokół umiejętności ssania piersi. Postępy neonatologii. 1(20) 2014:53-67

Zasady żywienia dzieci

• Żukowska-Rubik M, Dmoch-Gajzlerska E. Czy wprowadzenie pojenia, żywności uzupełniającej i dokarmiania wpływa na czas karmienia piersią. Standardy Medyczne Pediatria 2016, (13):525-535.
• Żukowska-Rubik M, Osuch K. Mleko ludzkie jako lek w żywieniu niemowląt o szczególnych potrzebach. W: Profilaktyka zaburzeń zdrowia prokreacyjnego: niepomyślna diagnoza prenatalna dla dziecka lub matki – postępowanie, rokowanie, możliwości pomocy i wsparcia rodziny. Red. Ślizień-Kuczapska E, Wieczorek W. Wydawnictwo SWPR, Życie i płodność 2017, str. 109-126.

Profilaktyka próchnicy

• Olczak-Kowalczyk D., Jackowska T., Czerwionka-Szaflarska M., Książyk J. i wsp. Stanowisko polskich ekspertów dotyczące zasad żywienia dzieci i młodzieży w aspekcie zapobiegania chorobie próchnicowej. Nowa Stomatologia 2/2015, s. 81-90.
• Bębenek D., Nehring-Gugulska M., Żukowska-Rubik M. Stanowisko CNoL w sprawie karmienia piersią i mlekiem kobiecym w kontekście profilaktyki próchnicy wczesnodziecięcej. (2017) Aktualizacja 2021

Leki a karmienie piersią

• American Academy of Pediatrics. The transfer of drugs and other chemicals into human milk . Committee on drugs. Pediatrics 2001; 108: 776-789
• Cochrane Database Syst Rev 2005; I: CD004351. Magee L, Sadeghi S. Prevention and treatment of postpartum hypertension
• Hale TW.: Medications in breastfeeding mothers of preterm infants. Pediatric Annals 2003; 32: 337-347
• Hale TW.: Maternal medications during breastfeeding. Clin Obstem Gynecol 2004; 47: 696-711
• Hale Th W.: Medications and mothers’ milk. 15th Edition. Hale Publishing 2012.
• Hale TW, Rowe HE. Medications and mothers’ milk. 16th Edition. Hale Publishing 2014
• Hale TW, Rowe HE. Medications and Mothers’ Milk 2017. Springer Publisching Company. New York 2017
• Karakuła H i wsp.: Psychofarmakoterapia zaburzeń psychotycznych w okresie ciąży i laktacji. Psychiatr Pol 2005; XXXIX: 285-292
• Królak-Olejnik B, Nehring-Gugulska M, Kaźmierczak W: Farmakoterapia matki a karmienie naturalne. Standardy Medyczne 2006, 3, 179-185
• Nehring-Gugulska M., Królak-Olejnik B. Farmakoterapia w okresie laktacji. W: Karmienie piersią – podręcznik. KUKP 2006
• Szajer K i wsp.: Psychofarmakoterapia zaburzeń afektywnych w okresie ciąży i laktacji. Psychiatr Pol 2005; XXXIX: 509-517
• Szajer K i wsp.: Psychofarmakoterapia zaburzeń lękowych, obsesyjno-kompulsywnych oraz snu w okresie ciąży i laktacji. Psychiatr Pol 2005; XXXIX: 519-526
• Stosowanie leków psychotropowych u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Wytyczne postępowania klinicznego The American College of Obstetricians and Gynecologists. Medycyna Prakt (Ginekologia i Położnictwo) 2008, 5(57), 23-43
• Nehring-Gugulska M. Farmakokinetyka leków w laktacji. W: Karmienie piersią w teorii i praktyce. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012. str. 111-114
• Królak-Olejnik B. Nehring-Gugulska M. Stosowanie leków a karmienie piersią. W: Karmienie piersią w teorii i praktyce. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012. str. 275-281
• Żukowska-Rubik M. Karmienie piersią a leki przeciwdepresyjne okiem pediatry i doradcy laktacyjnego. Medycyna Praktyczna Pediatria 2017; 5(113):68-72.
• Nehring Gugulska M. Jasińska K, Nehring P. Gdy matka karmiąca wymaga leczenia. Medycyna Praktyczna Pediatria, 2 (116) marzec-kwiecień 2018: 75-96

Praktyki szpitalne sprzyjające laktacji

• UNICEF, WHO. Protecting, Promoting and Supporting Breast-feeding: The special role of Maternity Services. A Joint WHO/UNICEF Statement. Geneva: WHO/UNICEF;1989.
• Deklaracja Innocenti – o ochronie, propagowaniu i wspieraniu karmienia piersią. Warszawa: Federacja Konsumentów;1998.
• Mikiel – Kostyra K. Program promocji karmienia piersią w Polsce. Warszawa: Polski Komitet UNICEF; 1992.
• WHO&Child Health and Development. Evidence for the ten steps to successful breastfeeding. Geneva:WHO/CHD;1998.
• WHO, UNICEF. The Global Criteria for BFHI. [In:] BFHI Section 1: Background and implementation. Baby-friendly Hospital Initiative: Revised, updated and expanded for integrated care. Geneva: WHO/UNICEF; 2009.
• Renfrew MJ, Lang S, Martin L, Woolridge MW. Feeding schedules in hospitals for newborn infants. Cochrane Database Syst Rev 2000;(2):CD000090.
• Renfrew MJ, Lang S, Woolridge MW. Early versus delayed initiation of breastfeeding. Cochrane Database Syst Rev 2000;(2):CD000043.
• Bartington SE, Foster LJ, Dezateux C. Evaluation of the UNICEF UK Baby Friendly Initiative for the promotion of breastfeeding: findings from the Millenium Cohort Study. Arch Dis Child 2005;90:A73-A76.
• Kramer MS, Chalmers B, Hodnett ED, et al. PROBIT Study Group. Promotion of Breastfeeding Intervention Trial (PROBIT): A Randomized Trial in the Republic of Belarus. JAMA 2001;285(4):413-20.
• Sztyber B. Rzetelność realizacji „10 kroków do udanego karmienia piersią” w Szpitalach Przyjaznych Dziecku a skuteczność wspierania karmienia piersią. Materiały konferencyjne. Konferencja z okazji III Zjazdu Międzynarodowych Konsultantów Laktacyjnych. Sopot 1-2 grudnia 2006:11-14.
• Żukowska-Rubik M, Oslislo A, Nehring-Gugulska M, red. Jak wspierać karmienie piersią w placówkach służby zdrowia? Przewodnik dla wykładowcy. Warszawa: KUKP; 2009.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem z dn. 23 września 2010. Nowelizacja z dn. 20 września 2012 roku (Dz.U.12.1100 z dn. 4.10. 2012).
• Żołnowska J. Standard opieki okołoporodowej w zakresie karmienia piersią. W: Karmienie piersią w teorii i praktyce. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012.
• Ćwiek D., Witkowiak., Branecka-Woźniak D., Berezowska E.: Próba oceny realizacji wybranych wytycznych WHO pt. „Dziesięć kroków do udanego karmienia piersią” w wybranych szpitalach Szczecina. [W:] Wyzwania współczesnego położnictwa. Materiały II międzynarodowej konferencji. Gdańsk, 2007: 145 – 149
• Dmoch-Gajzlerska E., Krychowska A., Paszkiewicz J., Misińska B., Uszyńska- Tuzinek B.: Wskaźnik cięć cesarskich w szpitalach województwa mazowieckiego a poziom referencyjny tych placówek. Położna. Nauka i praktyka. 2008/1: 16 – 17
• Hofvander Y.: Breastfeeding and the Baby Friendly Hospital Initiative (BFHI): organization, response and outcome In Sweden and other countries. Acta Pediatrica, 2005: 94; 1012 – 1016
• Inicjatywa Szpital Przyjazny dziecku. Materiały do monitoringu i reoceny. WHO/Wellstart, wersja polska, kwiecień 1998
• Inicjatywa Szpital Przyjazny dziecku. Materiały do oceny, monitoringu i reoceny. WHO/Wellstart, wersja polska, styczeń 2006
• Majcher B.: Realizacja czwartego kroku do udanego karmienia piersią w szpitalu powiatowym w Sochaczewie. Praca licencjacka wykonana pod kierunkiem mgr J. Piątkowskiej w Zakładzie Dydaktyki Ginekologiczno – Położniczej, WUM, WNoZ, Warszawa, 2009
• Opieka okołoporodowa w Polsce w świetle akcji: Rodzić po Ludzku 2006,Fundacja Rodzić po Ludzku, Warszawa, 2007
• Sztyber B.: Raport z Monitoringu Szpitali Przyjaznych Dziecku, 2004-2009r.
• Tokat M., Okumus H., Dennis C.: Translation and psychometric assessment of the Breast – feeding Self – Efficacy Scale – Short Form among pregnant and postnatal women in Turkey. Midwifery. 2010/25: 101 – 108
• Urbańska A.: Przebieg karmienia piersią w pierwszych dobach po porodzie fizjologicznym na podstawie badań własnych. Praca licencjacka wykonana pod kierunkiem J. Piątkowskiej w Zakładzie Dydaktyki Ginekologiczno – Położniczej, WUM, WNoZ, Warszawa, 2010
• Urmańska W.: Strategia inicjacji karmienia piersią-cztery poziomy wsparcia. [W:] Wspieranie matek karmiących to „bieg po złoto”- każdy wygrywa. Materiały konferencyjne naI zjazd CNoL, maj 2008: 3-5
• Żołnowska J.: Po prostu 10 kroków… . Położna. Nauka i Praktyka. Wydanie specjalne. 2010: 12 – 17
• Bartington S., Griffiths L., Tate A., i wsp.: Are breastfeeding stress high among mothers delivering in Baby Friendly Hospital accredited maternity units in the UK? Int J Epidemiol, 2006: 1178 – 1186
• Chrzan-Dętkoś M, Pietkiewicz A, Żołnowska J, Pizuńska D. Program opieki psychologiczno-laktacyjnej „Macierzyństwo krok po kroku” jako przykład profilaktyki, diagnostyki i leczenia depresji w okresie okołoporodowym. Psychiatria Polska. 2020;54(3):613-629. doi:10.12740/PP/105494
• Chrzan-Dętkoś M, Walczak-Kozłowska T, Pietkiewicz A, Żołnowska J. Improvement of the breastfeeding self-efficacy and postpartum mental health after lactation consultations – Observational study. Midwifery. 2021;94:102905. doi:10.1016/j.midw.2020.102905

Wcześniactwo a karmienie piersią

• Królak-Olejnik B, Nehring-Gugulska M. Oslislo A. Standard postępowania poporodowego sprzyjający karmieniu naturalnemu noworodków z małą masą ciała. Standardy Medyczne, 2012 (9)3: 405-411.

• Kerstin H et al. Expansion of the Baby-Friendly Hospital Initiative Ten steps succsesful breastfeeding into neonatal Intensive Care Unit. J Hum Lact 2013 29:300.
• Meier P. et al. Supporting Breastfeeding in the Neonatal Intensive Care Unit Rush Mother’s Milk Club as a Case Study of Evidence-Based CarePediatr Clin N Am 60 (2013) 209–226.
• Landers S., Maksymalizacja korzyściwynikających z żywienia wcześniaków pokarmem kobiecym,Medycyna praktyczna/pediatria 4/2006
• Żywienie enteralne noworodków urodzonych przedwcześnie. Komentarz komisji do spraw żywienia ESPGHAN, Medycyna praktyczna/Pediatria 4/2010
• Helwich E. i wsp. Wilińska M. (red). Program wczesnej stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III poziomu referencyjnego, Standardy Med 2014 tom 11, nr 1, str 9-57
• Oslislo A, Królak-Olejnik B. Wcześniactwo a karmienie piersią. W: Karmienie piersią w teorii i praktyce. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012.

Wiedza i kształcenie w zakresie laktacji

• Wellstart International & University of California San Diego. Lactation Management Curriculum. A faculty guide for schools of medicine, nursing and nutrition. California: Wellestart International;1999.
• Żukowska-Rubik M, red. Przewodnik nauczania o karmieniu piersią. Wskazówki metodyczne dla wydziałów medycyny, pielęgniarstwa i żywienia. I wydanie polskie. Tłum. Banaszkiewicz A, Niecikowska K, Oslislo A, Ślizień-Kuczapska E. Warszawa: KUKP; 2002.
• UNICEF/WHO. Baby-friendly hospital initiative: revised, updated and expanded for integrated care (2009). Section 3: Breastfeeding promotion and support in a baby-friendly hospital. A 20-hour course for maternity staff.

• Żukowska-Rubik M, Oslislo A, Nehring-Gugulska M, red. Jak wspierać karmienie piersią w placówkach służby zdrowia? Przewodnik dla wykładowcy. Warszawa: KUKP; 2009.
• Żołnowska J, Pietkiewicz A. Program kursu Karmienie piersią standardem w opiece okołoporodowej. Warszawa:CNoL;2010.
• Nehring-Gugulska M, Żukowska – Rubik M. Problemy w laktacji. Program kursu przeznaczony dla lekarzy, pielęgniarek i położnych. Warszawa: CNoL;2007.
• Sztyber B. Ocena realizacji standardu WHO/UNICEF przez Polskie położne w zakresie laktacji w Szpitalach Przyjaznych Dziecku. Rozprawa doktorska. Warszawski Uniwersytet Medyczny. Kwiecień 2012
• Nehring-Gugulska M. Ocena wiedzy na temat karmienia piersią pracowników ochrony zdrowia zajmujących się poradnictwem laktacyjnym w Polsce. Rozprawa doktorska. Śląski Uniwersytet Medyczny. Zabrze. Czerwiec 2012.
• Schanler RJ, O’Connor KG, Lawrence RA. Pediatricians’ practices and attitudes regarding breastfeeding promotion. Pediatrics 1999;103(3): e35.
• OlaOlorun FM, Lawoyin TO. Health workers’ support for breastfeeding in Ibadan, Nigeria. J Hum Lact 2006;22(2):188-194.
• Taveras EM, Li R, Grummer-Strawn L et al. Opinions and practices of clinicians associated with continuation of exclusive breastfeeding. Pediatrics 2004;113(4):e283-90.
• Augustyniak K, Rudnicki J, Grochans E, Juraczak A. Rola edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia realizowanych w Szkole Matek w okresie adaptacji poporodowej. Pielęg Pol 2007 (2/3): 217-220.
• Grochans E, Jurczak A, Augustyniak K, Szych Z, Trypka I. Comparative analysis of informative suport in lactation in lying-in women hospitalized in rooming-in system. Adv Med Sci 2007;52 Suppl 1:68-72.
• Freed GL, Clark SJ, Sorenson J et al. National assessment of physicians` breastfeeding knowledge, attitudes, training, and experience. JAMA 1995;273 (6):472-476.
• Losch M, Dungy CI, Russell D, Dusdieker LB. Impact of attitudes on maternal decisions regarding infant feeding. J Pediatr 1995;126:507-514.
• Blyth R, Creedy DK, Dennis CL, Moyle W, Pratt J, De Vries SM. Effect of maternal confidence on breastfeeding duration: an application of breastfeeding self-efficacy theory. Birth 2002;29(4): 278-84.
• Grochans E, Ćwiek D, Jurczak A. Analiza czynników warunkujących edukację i wsparcie informacyjne położnic na oddziale rooming-in. Fam Med Prim Care Rev 2006; 8(2):237-242.
• Wallace MW, Kosmala-Anderson J. Training needs survey of midwifes, health visitors and voluntary-sector breastfeeding support staff in England. Matern Child Nutr 2006;2(4):217-31.
  Wallace MW, Kosmala-Anderson J. A training needs survey of doctors` breastfeeding support skills in England. Matern Child Nutr 2006; 2(4):239-244.
• Renfrew MJ, McFadden A, Dykes F et al. Addressing the learning deficit in breastfeeding: strategies for change. Matern Child Nutr 2006;2(4):239-44.
• Spiby H, McCormic F, Wallece L. A systematic review of education and evidence-based practice interventions with health professionals and breast feeding counselors on duration of breastfeeding. Midwifery 2009; (25): 50-61.
• Armstrong HC. Breastfeeding promotion: training of mid-level and outreach health workers. Int J Gyn Obstet 1990;31Suppl 1: 91-103.
• Rea MF, Venancio SI. Assessment of the breastfeeding counselling course WHO/UNICEF. J Pediatr (Rio J) 1999;75(2):112-8.
• Asztabska K. Sprawozdanie z pracy Komisji edukacji i promocji zdrowia (maj). Stowarzyszenia Komitet Upowszechniania Karmienia Piersią. Warszawa 2010
• Taveras EM, Li R, Grummer-Strawn L et al. Mothers’ and clinicians’ perspectives on breastfeeding counseling during routine preventive visits. Pediatrics 2004;113(5):e405-11.
• Lazarro E. Anderson J. Auld G.: Medical Professionals’ attitudes towards breast-feeding. Journal of Human Lactation.1995/11/2: 97-101.
• McDonald S., Henderson J., Faulkner S., Evans S.,Hagan R.: Effect of an extender midwifery postna tal suport programme on the duration of brest feeding: A randomised controlled trial. Midwifery. 2010/26: 88 – 100
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 kwietnia 2002 r. w sprawie standardów kształcenia pielęgniarek i położnych w szkołach wyższych i wyższych szkołach zawodowych (Dz. U. Nr 55, poz. 499)
• Nehring-Gugulska M., et al. Breastfeeding Knowledge among Polish Healthcare Practitioners Supporting Breastfeeding Mothers. Nurse Education in Practice (2015)
• Żukowska-Rubik M. Porada laktacyjna jako skuteczny środek w realizacji światowych standardów karmienia piersią. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. Ewy Dmoch-Gajzlerskiej, WNoZ, WUM. Warszawa 2016.

Problemy z ilością pokarmu

• Niedostateczny przyrost masy u dziecka karmionego wyłącznie piersią – diagnoza, postępowanie, stymulacja laktacji. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M. Postępy neonatologii. 2(20) 2014:43-55.
• The Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee. ABM clinical protocol #9: use of galactogogues in initiating or augmenting the rate of maternal milk secretion (First revision January 2011). Breastfeed Med. 2011;6:41-9. PMID: 21332371
• Nehring-Gugulska, Kucia M. Wietrak E, Stymulacja laktacji z wykorzystaniem słodu jęczmiennego a parametry wzrostowe dziecka w przypadku kryzysu laktacyjnego. Położna, nauka i praktyka. PZWL 1(29) 2015:34-39.

• Bingel AS, Farnsworth NR. Higer plants as potential sources of galactogogues. In: WagnerH, Hikino H, Farnsworth NR (eds) Economic and medicinal plant research. Vol.6 New York, Academic Press, 1994:1-54
• Babczyńska-Grazke M. Zioła i ich zastosowanie w czasie laktacji. Praca zbiorowa pod red. Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2012. Str.297-302
• Hausner H, Bredie WL, Molgaard C et al. Differential transfer of dietary flavour compounds into human breast milk. Physiol Behav. 2008;95:118-24. PMID: 18571209
• Turkyilmaz C, Onal E, Hirfanoglu IM et al. The effect of galactagogue herbal tea on breast milk production and short-term catch-up of birth weight in the first week of life. J Altern Complement Med. 2011;17:139-42. PMID: 21261516
• Rosti L, Nardini A, Bettinelli ME, Rosti D. Toxic effects of a herbal tea mixture in two newborns. Acta Paediatr. 1994;83:683. Letter. PMID: 7919774
• Alexandrovich I, Rakovitskaya O, Kolmo E et al. The effect of fennel (Foeniculum vulgare) seed oil emulsion in infantile colic: a randomized, placebo-controlled study. Altern Ther Health Med. 2003;9:58-61. PMID: 12868253
• Savino F, Cresi F, Castagno E, Silvestro L, Oggero R. A randomized double-blind placebo-controlled trial of a standardized extract of Matricariae recutita, Foeniculum vulgare and Melissa officinalis (ColiMil) in the treatment of breastfed colicky infants. Phytother Res. 2005;19:335-40. PMID: 16041731
• Armstrong H.C.: Not enough milk and relactation. W: Armstrong H.C. (red.): Training guide in lactation management. IBFAN and UNICEF, New York, 1992: 95–102.
• Blyth R., Creedy D.K., Dennis C.L. i wsp.: Effect of maternal confidence on breastfeeding duration: an application of breastfeeding self‑efficacy theory. Birth 2002; 29: 278–284.
• Born L., Zinga D., SteinerM.: Problemy związane z występowaniem zaburzeń poporodowych. Psychiat. Dypl. 2004; 1: 27–36
• BrownS.L., Pennello G., Berg W.A. i wsp.: Silicone gel breast implant rupture, extracapsular silicone, and health status in a population of women. J. Rheumatol. 2001; 28: 996–1003,
• Chapman D.J., Pérez‑Escamilla R.: Maternal perception of the onset of lactation is a valid, public health indicator of lactogenesis stage II. J. Nutr. 2000; 130: 2972–2980.
• Ekstrom A., Widstrom A.M., Nissen E.: Duration of BF in Swedish primi­parous and multiparous woman. J. Hum. Lact. 2003; 19: 172–181.
• Hale_T.: Farmakoterapia a karmienie piersią: farmakokinetyka, czynniki ryzyka i_wpływ na wytwarzanie mleka. Pediat. Dypl. 2005; 9: 65–75.
• Hasselmann M.H., Werneck G.L., Silva C.V.: Symptoms of postpartum depression and early interruption of exclusive breastfeeding in the first two months of life. Cad. Saude Publica 2008; 24 (Suppl. 2): S341–S352.
• Hilson J.A., Rasmussen K.M., KjolhedeC.L.: Excessive weight gain during pregnancy is associated with earlier termination of breast‑feeding among white women. J. Nutr. 2006; 136: 140–146.
• Huggins K., Petok E.S., MirelesO.: Markers of lactation insufficiency: a study of 34 mothers. W: Auerbach K.G. (red.): Current issues in clinical lactation, 2000. Jones & Bartlett Publishers, Sudbury, Massachusetts, 2000: 25–35.
• Mensel R., Bundred N.: Kolorowy atlas chorób sutka. PZWL, Warszawa 1995.
• Montgomery‑DownsH.E., Clawgens_H.M., Santy_E.E.: Infant feeding methods and Materna Steep and daytime functioning. Pediatrics 2010; 126: e1562–e1568.
• Morton_J.A.: Pre‑glandular, glandular and post‑glandular causes for insufficient milk production. ABM News and Views 2003; 9: 13.
• Neifert M., DeMarzo S., Seacat J. i wsp.: The influence of breast surgery, breast appearance, and pregnancy‑induced breast changes on lactation sufficiency as measured by infant weight gain. Birth 1990; 17: 31–38.
• Neifert M.R., Seacat J.M., Jobe W.E.: Lactation failure due to insufficient glandular development of the breast. Pediatrics 1985; 76: 823–828.
• Normal growth, failure to thrive, and obesity in the breastfed infant. W: Lawrence R.A., Lawrence_R.M.: Breastfeeding. A guide for the medical profession. Elsevier Mosby, Philadelphia, Pennsylvania, 2005: 427–459.
• Rasmussen K.M., Hilson J.A., Baker J.L. i wsp.: Consequences of prepregnant obesity for breastfeeding and infant growth. ABM News and Views 2002; 8: 1, 4.
• Rasmussen K.M., Kjolhede C.L.: Prepregnant overweight and obesity diminish the prolactin response to suckling in the_first week postpartum. Pediatrics 2004; 113: e465–e471.
• Stern J.M., Reichilin S.: Prolactin circadian rhythm persists throughout lactation In women. Neuroendocrinology 1990; 51: 31–37.
• Vanky E., Isaksen H., Moen M.H., Carlsen S.M.: Breastfeeding in polycystic ovary syndrome. Acta Obstet. Gynecol. Scand. 2008; 87: 531–535.
• Walker M.: Insufficient milk supply. W: Walker M. (red.): Core curriculum for lactation consultant practice. Jones & Bartlett Publishers, Sudbury, Massachusetts, 2002: 219–229.
• Wan E.W., Davey_K., Page‑Sharp M. i_wsp.: Dose‑effect study of domperidone as a galactagogue in preterm mothers with insufficient milk supply, and its transfer into milk. Br. J.Clin. Pharmacol. 2008; 66: 283–289.
• Weight gain. W: Mohrbacher N., Stock J.: The breastfeeding answer book. La Leche League International, Schaumburg, Illinois, 2003: 147–178.
• Woś H., Gawęda A.: Przyczyny rezygnacji z karmienia naturalnego dzieci z terenu Górnego Śląska. Nowa Pediatria 2007; 3: 54–59.
• Zargar A.H., Salahuddin M., Laway B.A. i wsp.: Puerperal alactogenesis with normal prolactin dynamics: is prolactin resistance the_cause? Fertil. Steril. 2000; 74: 598–600.
• Andrade RA. Breastfeeding pattern in the first month of life in women submitted to breast reduction and augmentation. J Pediatr (Rio J). 2010 May-Jun;86(3):239-44.
• Thibaudeau S. The effects of breast reduction on successful breastfeeding: a systematic review. J Plast Reconstr Aesthet Surg. 2010 Oct;63(10):1688-93.
• Żukowska-Rubik M, Dmoch-Gajzlerska E.Czy wprowadzenie pojenia, żywności uzupełniającej i dokarmiania wpływa na czas karmienia piersią. Standardy Medyczne Pediatria 2016, (13):525-535.
• Nehring-Gugulska, Kucia M. Wietrak E. Stimulation of lactation in case of insufficient milk supply according to the protocol of management with additional use of barley malt. Poster abstract. 12th International Breastfeeding and Lactation Symposium, 7 and 8 April 2017, Florence, Italy.

Skład mleka kobiecego

• Piskorska-Jasiulewicz Magdalena Maria, Witkowska-Zimny Małgorzata (2015) Mleko kobiece jako naturalny produkt leczniczy. Problemy pielęgniarstwa. 23 (3): 417-422.
  Dostęp bezpłatny: https://journals.viamedica.pl/problemy_pielegniarstwa/article/view/PP.2015.0068
• Witkowska-Zimny Małgorzata, Kamińska-El-Hassan Ewa (2017) Cells of human breast milk, Cell Mol Biol Lett. (2017) 22:11 DOI 10.1186/s11658-017-0042-4
  Dostęp bezpłatny:_https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5508878/
• Piskorska-Jasiulewicz Magdalena Maria, Witkowska-Zimny Małgorzata (2017) Pozażywieniowe możliwości wykorzystania mleka kobiecego. Postępy Hig Med Dosw (Online).
• Czosnykowska-Łukacka M, Królak-Olejnik B, Orczyk-Pawiłowicz M. Breast Milk Macronutrient Components in Prolonged Lactation. Nutrients 10(12):1893 December 2018

Odciąganie pokarmu, postępowanie z mlekiem matki

• Mikiel-Kostyra K. Mleko matki dla chorego dziecka. Optima 2001.
• Oslislo A.. Odciąganie i przechowywanie pokarmu ze szczególnym uwzględnieniem zasad obowiązujących w przypadku dziecka wymagającego intensywnej opieki medycznej w Szkolenie Międzynarodowych Konsultantów Laktacyjnych. Materiały edukacyjne dla uczestnika, KUKP, Warszawa, 2003.
• Fryhover S. A. Bisphenol A and Health Concerns: Well-Founded or Hype? 28.07.2010 http://www.medscape.com/viewarticle/725833
• Leranth C, Szigeti-Buck K, Maclusky NJ, Hajszan T, Bisphenol A prevents the synaptogenic response to testosterone in the brain of adult male rats., Endocrinology, 2008 Mar; Vol. 149 (3), 988-94
• Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee. Clinical Protocol Number 3: Hospital guidelines for the use of supplementary feedings in the healthy term breastfed neonate. Breastfeeding Medicine. September 2009, 4(3): 175-182. doi:10.1089/bfm.2009.9991.
• Lauwers J.: Ouick Reference for Lactation Professional. Jones and Bartlett Publishers, LLC 2009: 171-184
• Kamianowska M, Szczepański M, Bebko B. Dobre praktyki w zakresie pozyskiwania, przechowywania oraz wykorzystania mleka matki dla jej dziecka. Standardy Med. Pediatria, numer specjalny 1, tom 8, 2011.
• Wesołowska A, Bernatowicz-Łojko U, Borszewska-Kornacka MK. Zasady postępowania z mlekiem kobiecym na oddziale intensywnej terapii noworodka. Standardy Med. Pediatria, numer specjalny 1, tom 8, 2011.
• Wilińska M, Kowal A, Świetliński J, Kornacka MK. Optymalizacja postępowania w zakresie pozyskiwania, przechowywania oraz wykorzystania mleka matki dla dziecka – aktualizacja zaleceń. Standardy Medyczne Pediatria 2012;2 (9):247-256
• Wilińska M, Kornacka Borszewska MK, Wesołowska A. Bank mleka kobiecego w Polsce – pierwsze doświadczenia. Standardy Medyczne Pediatria. 2013;(10):545-554
• Nehring-Gugulska M. Osuch. K. Odciąganie i przechowywanie mleka Kobiecego. Wybór metody dokarmiania. W:Karmienie piersią w teorii i praktyce. Medycyna praktyczna 2012, str. 91 – 97.
• Analiza bakteriologiczna pokarmu kobiecego uzyskanego metodą odciągania ręcznego lub z użyciem pompy mechanicznej, Kamianowska Monika, Szczepański Marek, Bebko Barbara Beata, Grabowska Marzena, Milewski Robert, Pediatria Polska 2009 84(1):39-45
• Analiza bakteriologiczna pokarmu kobiecego, uzyskanego w warunkach szpitalnych i domowych od matek noworodków z małą urodzeniową masą ciała, Kamianowska, Monika, Szczepański, Marek, Bebko, Barbara, Kamianowski, Grzegorz, Milewski, Robert, Przeglad Pediatryczny. 2008, Vol. 38 Issue 4, p291-297. 7p. 4 Charts, 1 Graph
• Helwich E. i wsp. Wilińska M. (red). Program Wczesnej Stymulacji Laktacji, Standardy Med 2014
• Bernatowicz-Łojko U, Wesołowska A. Zasady postępowania z pokarmem kobiecym.
• Zalecenia Ministra Zdrowia w zakresie postępowania w oddziałach szpitalnych, na których przebywają dzieci karmione pokarmem odciąganym przez matkę i dostarczanym do szpitala
• Becker GE, Cooney F, Smith HA. Methods of milk expression for lactating women. Cochrane Database Syst Rev. 2011;(12):CD006170. doi:(12):CD006170.
• Meier P, Patel AL, Hoban R, Engstrom JL. Which Breast Pump for Which Mother: An Evidenced-Based Approach to Individualizing Breast Pump Technology. J Perinatol. 2016 Jul; 36(7): 493–499.
• Parker LA, Sullivan S, Krueger C, Mueller M. Association of timing of initiation of breastmilk expression on milk volume and timing of lactogenesis stage II among mothers of very low-birth-weight infants. Breastfeed Med. 2015
• Meier PP, Engstrom JL, Janes JE, Jegier BJ, Loera F. Breast pump suction patterns that mimic the human infant during breastfeeding: greater milk output in less time spent pumping for breast pump-dependent mothers with premature infants. J Perinatol. 2012 Feb;32(2):103-10. doi: 10.1038/jp.2011.64. Epub 2011 Aug 4. Erratum in: J Perinatol. 2012 Feb;32(2):160.
• Hill PD, Aldag JC, Chatterton RT. Effects of pumping style on milk production in mothers of non-nursing preterm infants. J Hum Lact. 1999 Sep;15(3):209-16.
• Becker GE, Smith HA, Cooney F. Methods of milk expression for lactating women. Cochrane Database Syst Rev. 2015 Feb 27;(2):CD006170. doi: 10.1002/14651858.CD006170.pub4.
• Post ED, Stam G, Tromp E. Milk production after preterm, late preterm and term delivery; effects of different breast pump suction patterns. J Perinatol. 2016 Jan;36(1):47-51. doi: 10.1038/jp.2015.152. Epub 2015 Nov 5.
• Torowicz DL, Seelhorst A, Froh EB, Spatz DL. Human milk and breastfeeding outcomes in infants with congenital heart disease. Breastfeed Med. 2015 Jan-Feb;10(1):31-7.9. Morton J, Hall JY, Wong RJ, Thairu L, Benitz WE, Rhine WD. Combining hand techniques with electric pumping increases milk production in mothers of preterm infants. J Perinatol. 2009 Nov;29(11):757-64. doi:
• Morton J, Wong RJ, Hall JY, Pang WW, Lai CT, Lui J, Hartmann PE, Rhine WD. Combining hand techniques with electric pumping increases the caloric content of milk in mothers of preterm infants. J Perinatol. 2012 Oct; 32(10):791-6.
• Marmet C. Manual Expression of Breast Milk. The Marmet Technique. Franklin Park, Illinois: La leche League International, 1988. Publication No. 27
• Prime DK1, Garbin CP, Hartmann PE, Kent JC. Simultaneous breast expression in breastfeeding women is more efficacious than sequential breast expression. Breastfeed Med. 2012 Dec;7(6):442-7. doi: 10.1089/bfm.2011.0139. Epub 2012 Oct 5.
• Neifert MR, Seacat JM. Contemporary breast-feeding management. Clin Perinatol. 1985 Jun;12(2):319-42
• Auerbach KG. Sequential and simultaneous breast pumping: a comparison. Int J Nurs Stud. 1990;27(3):257-65
• Groh-Wargo S, Toth A, Mahoney K, Simonian S, Wasser T, Rose S. The utility of a bilateral breast pumping system for mothers of premature infants. Neonatal Netw. 1995 Dec;14(8):31-6
• Osuch K. Karmienie dzieci odciąganym pokarmem. IX Zjazd CNoL 10-11 czerwca 2016. Materiały konferencyjne. .
• Ramsay DT, Mitoulas LR, Kent JC, Cregan MD, Doherty DA, Larsson M, Hartmann PE. Milk flow rates can be used to identify and investigate milk ejection in women expressing breast milk using an electric breast pump. Breastfeed Med. 2006 Spring;1(1):14-23.
• Wesołowska A., Bernatowicz‑Łojko U., Borszewska‑Kornacka M.K.: Zasady postępowania z mlekiem kobiecym na oddziale intensywnej terapii noworodka. Standardy Med. Ped. 2011: 8 (numer specjalny): 3–7.
• Shenker N. Maintaining safety and service provision in human milk banking: a call to action in response to the COVID-19 pandemic, the Virtual Collaborative Network of Human Milk Banks and Associations, 6 maja 2020, https://doi.org/10.1016/S2352-4642(20)30134-6

Metody podawania pokarmu dzieciom karmionym piersią

• Oslislo A, Nehring-Gugulska M, M. Żukowska-Rubik: Metody dokarmiania dzieci karmionych piersią. Standardy medyczne/Pediatria 2010, 7, 329-337
• Nehring-Gugulska M. Osuch. K. Odciąganie i przechowywanie mleka kobiecego. Wybór metody dokarmiania. W:Karmienie piersią w teorii i praktyce. Medycyna praktyczna 2012, str. 97 – 103.
• Cloherty M, Alexander J, Holloway i wsp. The cup-versus-bottle debate: a theme from an ethnographic study of the supplementation of breastfed infants in hospital in the United Kingdom. J Hum Lact. 2005 May; 21(2):151-62
• Howard CR, Howard FM, Lanphear B, Eberly S, deBlieck EA, Oakes D, Lawrence RA. Randomized clinical trial of pacifier use and bottle-feeding or cupfeeding and their effect on breastfeeding. Pediatrics. 2003 Mar;111(3):511-8.
• Ekstrom, Widstrom, Nissen: Duration of BF in Swedish primiparous and multiparous woman. J Hum Lact 2003; 19(2):172-178
• American Academy Of Pediatrics. Task Force on Sudden Infant Death Syndrome. The Changing Concept of Sudden Infant Death Syndrome: Diagnostic Coding Shifts, Controversies Regarding the Sleeping Environment, and New Variables to Consider in Reducing Risk Pediatrics 2005 116(5): 1245 – 55
• O’Connor. Pacifier Use May Not Adversely Affect Breast-Feeding Duration or Exclusivity. Arch Pediatr Adolesc Med. 2009;163:378-382.
• Jenik AG, Vain NE, Gorestein AN, i wsp. Does the Recommendation to Use a Pacifier Influence the Prevalence of Breastfeeding? J Pediatr 2009;155:350-4
• Oslislo, A. Wcześniactwo a karmienie piersią. W; M. Nehring-Gugulska, M. Żukowska-Rubik (red). Problemy w laktacji. Sesja I (s.27-38). Warszawa KUKP 2007.
• Woolridge MW. The anatomy of infant sucking. Midwifery, 1986:2 (4): 164 – 171
• Nowak AJ; Smith WL; Erenberg A. Imaging evaluation of artificial nipples during bottle feeding. Arch Pediatr Adolesc Med. 1994; 148(1):40-2 (ISSN: 1072-4710)
• Nowak AJ; Smith WL; ErenbergA. Imaging evaluation of breast-feeding and bottle-feeding systems. J Pediatr.1995; 126(6):S130-4
• Nyquist KH. Surface electromyography of facial muscles during natural and artificial feeding of infants: identification of differences between breast-, cup- and bottle-feeding. J Pediatr (Rio J).2006; 82(2):85-6
• Inoue N, Sakashita R, Kamegai T Reduction of masseter muscle activity in bottle-fed babies. Early Hum Dev 1995; 42:185-93.
• Gomes CF, Trezza EM, Murade EC, Padovani CR. Surface electromyography of facial muscles during natural and artificial feeding of infants. J Pediatr (Rio J) ; 82:103-9.
• Flint A, New K, Davies MW. Cup feeding versus other forms of supplemental enteral feeding for newborn infants unable to fully breastfeed. Cochrane Database of Systematic Reviews2007, Issue 2. Art. No.: CD005092. DOI:10.1002/14651858.CD005092.pub2.
• Collins CT, Ryan P, Crowther CA, McPhee AJ, Paterson S, Hiller JE. Effects of bottles, cups and dummies on breastfeeding in preterm infants: a randomized control trial. BMJ 2004; 329: 193-198.
• Abouelfettoh AM, Dowling DA, Dabash SA, Elguindy SR, Seoud IA. Cup versus bottle feeding for hospitalized late preterm infants in Egypt: A quasi-experimental study. Int Breastfeed J. 2008 Nov 21;3:27.
• Żukowska Rubik M, Dokarmianie dzieci karmionych piersią – kiedy, czym i jak? Standardy medyczne Nr 2, tom 10, 2013
• Winnicka E., Wybór smoka do karmienia butelką – sztuka czy nauka?, Standardy medyczne/Pediatria w 2012, T.9
• Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee: ABM clinical protocol #3: hospital guidelines for the use of supplementary feedings in the healthy therm breastfed neonate, revised_2009. Breastfeed. Med. 2009; 4: 175–182.
• Leranth C., Szigeti‑Buck K., Maclusky_N.J., Hajszan T.: Bisphenol A prevents the synaptogenic response to testosterone in the brain of adult male rats. Endocrinology 2008; 149: 988–994.
• Lois D.W.A.: Human milk in the NICU: Policy into practise. Jones & Bartlett Publishers, Sudbury, Massachusetts, 2010.
• Standardy postępowania oraz procedury 23 września 2010r. X.Rozp. UE nr 321/2011 z dn. 1.04.2011 w_odniesieniu do stosowania bisfenolu w butelkach z tworzyw sztucznych do karmienia niemowląt.

Przeciwwskazania i kontrowersje

• Królak-Olejnik B. Przeciwwskazania do karmienia piersią ze strony matki.W: Nehring – Gugulska M., Żukowska-Rubik M. Pietkiewicz. A. Karmienie piersią w teorii i praktyce. Medycyna praktyczna, Kraków, 2012
• Eidelman AL, Schanler RJ et al. AAP, Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics 2012 Mar;129(3):e827-41. Epub 2012 Feb 27.

• Van den Berghe G, Walter JH. Inborn metabolic diseases. Diagnosis and treatment. 5th Edition J-M Saudubray, Springer Verlag Berlin Heilderberg 2012
• Buescher ES, Hatcher SE. Breastfeeding and diseases. A reference guide. First Edition. Hale Publishing 2008
• Coutsoudis A, Coovadia HM, Wilfert CM. HIV, infant feeding and more perils for poor people: new WHO guidelines encourage review of formula milk policies. Bulletin of the World Health Organization 2008;86:210–214.
• Lawrence RM, Lawrence RA. Breast milk and infection. Clin Perinatol 2004; 31: 501-528
• Lawrence RA, Lawrence RM. Breastfeeding. Sixth edition. Elsevier Mosby 2005, 563-616
• Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee. 2009. ABM clinical protocol #3: Hospital guidelines for the use of supplementary feedings in the healthy term breastfed neonate, Revised 2009, Breastfeeding Medicine, 2009,4 (3): 175-182.
• Academy of Breastfeeding Medicine Protocol Committee. 2009. ABM clinical protocol #22: Guidelines for management of jaundice in the breastfeeding infant equal to or greater than 35 weeks’ gestation. Breastfeeding Medicine, 2010,5: 87-93.
• American College of Obstetricians and Gynecologists Use of psychiatric medications during pregnancy and lactation. Clinical Management Guidelines for Obstetrician-Gynecologists ACOG Practice Bulletin, 2008; 92 Obstetrics & Gynecology, 2008; 111: 1001-1020. Omówienie polskie: Rzewuska M. Stosowanie leków psychotropowych u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Wytyczne postępowania klinicznego The American College of Obstetricians and Gynecologists. Medycyna Prakt (Ginekologia i Położnictwo) 2008, 5(57), 23-43.
• American College of Radiology (ACR). Manuel on Contrast Media v9. w: Quality and safety of the ACR 2013.
• British Inherited Metabolic Disease Group. Guidance: Management of newborn babies with a family history of a fatty acid oxidation disorder (even if only suspected).2008.

• Centers for Disease: Control and Prevention. Hepatitis B and C Infections, 2009. http://www.cdc.gov/breastfeeding/disease/hepatitis.htm (page last updated: October 20, 2009)
• Centers for Disease Control and Prevention. Diseases and conditions. http://www.cdc.gov/breastfeeding/disease/ (page last updated: June 6, 2013)
• Lawrence RA, Bradley JS. Advice regarding breastfeeding for mothers with possible H1N1 infection, AAP News E091012-1, 2009, http://aapnews.aappublications.org/content/early/2009/10/13/aapnews.20091012-1.full?sid=951ff681-6141-414c-8b9a-c194bd1ece67
• Lawrence RA, Lawrence RM. Breastfeeding: a guide for the medical profession. 2011. Seventh edition. Elsevier Mosby.
• Lawrence RM, Circumstances when breastfeeding is contraindicated, Pediatric Clin. N. Am. 2013, 60, 295-318
• Nehring-Gugulska M. Karmienie piersią, a badania radiologiczne. Medycyna Praktyczna. Pediatria. 2013(6), 71-73, http://www.mp.pl/artykuly/92374
• Hale TW. Medications and mothers’ milk. 2012. Fifteenth edition. Hale Publishing. Omówienie polskie: Laktacyjny Leksykon Leków. Centrum Nauki o Laktacji. http://www.kobiety.med.pl/leki/search.php
• World Health Organization, UNICEF. Acceptable medical reasons for use of breast-milk substitutes w: BFHI, revised, updated and expanded for integrated care.2009,Sec1.The global criteria for the BFHI. (WHO/NMH/NHD/09.01 WHO/FCH/CAH/09.01) http://www.who.int/nutrition/publications/infantfeeding/WHO_NMH_NHD_09.01/en/
• World Health Organization. Guidelines on HIV and infant feeding 2010.Principles and recommendations for infant feeding in the context of HIV and a summary of evidence http://www.who.int/maternal_child_adolescent/documents/9789241599535/en/
• Bernatowicz-Łojko U, Nehring-Gugulska M, Olejnik-Królak B. Uzasadnione medycznie przeciwwskazania do karmienia piersią/pokarmem kobiecym oraz wskazania do stosowania substytutów mleka kobiecego, Załącznik 11 do Helwich E. i wsp. Wilińska M. (red). Standard Wczesnej Stymulacji Laktacji, Standardy Med 2014 tom 11, nr 1, str 9-57

Żywienie matki karmiącej, alergia u niemowląt

• Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji – aktualizacja 2023. Standardy Med Pediatria 2023, t.20:233-248. Bzikowska-Jura A, Żukowska-Rubik M, Wesołowska A, Pawlus B, Rachtan-Janicka J, Borszewska-Kornacka MK, Wielgoś M. Standardy Med Pediatr 2013 T.10 nr 3, s. 265 – 279.

• Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji.
  Maria Katarzyna Borszewska-Kornacka, Joanna Rachtan-Janicka, Aleksandra Wesołowska
  Piotr Socha, Mirosław Wielgoś, Monika Żukowska-Rubik, Beata Pawlus. Standardy Med Pediatr 2013 T.10 nr 3, s. 265 – 279.
• Karolina Jeleń, Frank Wiens, Dorota Paluszyńska, Barbara Królak-Olejnik.: Odżywianie w okresie ciąży i laktacji a ryzyko wystąpienia choroby atopowej u dziecka. Stand.Med.Pediatr. 2015 T.12 nr 4; s.587-590.
• Zalecenia Instytutu Żywności i Żywienia: Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej. Warszawa 2016
• Fiocchi A, Brozek J, Schunemann HJ, Bahna SL, von Berg A, Beyer K, et al. World Allergy Organization (WAO) Diagnosis and Rationale for Action against Cow’s Milk Allergy (DRACMA) Guidelines. World Allergy Organ J. 2010;3:57–61.
• Greer FR, Sicherer S.H., Burks A. W. American Academy of Pediatrics Committee on Nutrition; American Academy of Pediatrics Section on Allergy and Immunology (AAPCN; AAPSAI). Effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in infants and children: the role of maternal dietary restriction, breastfeeding, timing of introduction of complementary foods, and hydrolyzed formulas. Pediatrics 2008; 121: 183–191
• Fiocchi A, Bouygue GR, Albarini M, Restani P. Molecular diagnosis of cow’s milk allergy. Curr Opin Allergy Clin Immunol. 2011;11:216–21.
• Jeurink PV, Knipping K, Wiens F, Barańska K, Stahl B, Garssen J, Barbara Krolak-Olejnik. Importance of maternal diet in the training of the infant’s immune system during gestation and lactation. Crit Rev Food Sci Nutr. 2018 Feb 2:1-9. doi: 10.1080/10408398.2017.1405907
• Karcz K. Lehman I. Królak-Olejnik B. Foods to Avoid While Breastfeeding? Experiences and Opinions of Polish Mothers and Healthcare Providers. Nutrients 2020, 12, 1644
• Nehring-Gugulska M, Sztyber B, Bębenek D, Browarska A, Brzózka K. Co personel medyczny wie o wartości mleka kobiecego? Badanie CNoL. 2021. Materiały na XV Zjazd:18-19
• Yilmaz O, Kacar AS, Gogebakan E, Can C, Necef I, Mutluer T, Uslu Kizilkan N, TaskiranAS, Sackesen C. The relationship between dietary elimination and maternal psychopatho-logy in breastfeeding mothers of infants with food allergy. Pediatr Allergy Immunol. 2022Jan;33(1):e13670. doi: 10.1111/pai.13670. Epub 2021 Sep 29. PMID: 34543481.
• Jeurink PV, Knipping K, Wiens F, Barańska K, Stahl B, Garssen J, Krolak-OlejnikB. Importance of maternal diet in the training of the infant’s immune system du-ring gestation and lactation. Crit Rev Food Sci Nutr. 2019;59(8):1311-1319. doi:10.1080/10408398.2017.1405907. Epub 2018 Feb 2. PMID: 29393671.
• Lopes JP, Kattan J, Doppelt A, Nowak-Węgrzyn A, Bunyavanich S. Not so sweet: True chocolate and cocoa allergy. J Allergy Clin Immunol Pract. 2019 Nov-Dec;7(8):2868-2871. doi: 10.1016/j.jaip.2019.04.023. Epub 2019 Apr 26. PMID: 31035001; PMCID: PMC6815241.
• Schocker, F., Jappe, U., Breastfeeding: Maternally Transferred Allergens in Breast Milk:Protective or Sensitizing?. Mol. Nutr. Food Res. 2022, 66, 2200066.
• Kosmeri C, Rallis D, Kostara M, Siomou E, Tsabouri S. Characteristics of ExogenousAllergen in Breast Milk and Their Impact on Oral Tolerance Induction. Front Pediatr.2022 Mar 4;10:830718. doi: 10.3389/fped.2022.830718. Erratum in: Front Pediatr. 2022Apr 14;10:898795. PMID: 35311039; PMCID: PMC8931296.
• Gamirova A, Berbenyuk A, Levina D, Peshko D, Simpson MR, Azad MB, J ̈arvinen KM,Brough HA, Genuneit J, Greenhawt M, Verhasselt V, Peroni DG, Perkin MR, Warner JO,Palmer DJ, Boyle RJ, Munblit D. Food Proteins in Human Breast Milk and Probability ofIgE-Mediated Allergic Reaction in Children During Breastfeeding: A Systematic Review. JAllergy Clin Immunol Pract. 2022 May;10(5):1312-1324.e8. doi: 10.1016/j.jaip.2022.01.028.Epub 2022 Feb 2. PMID: 35123103.
• Metcalfe JR, Marsh JA, D’Vaz N, Geddes DT, Lai CT, Prescott SL, Palmer DJ. Effectsof maternal dietary egg intake during early lactation on human milk ovalbumin concen-tration: a randomized controlled trial. Clin Exp Allergy. 2016 Dec;46(12):1605-1613. doi:10.1111/cea.12806. Epub 2016 Oct 7. PMID: 27562481.
• Macchiaverni P, Rekima A, van den Elsen L, Renz H, Verhasselt V. Allergen sheddingin human milk: Could it be key for immune system education and allergy prevention?J Allergy Clin Immunol. 2021 Sep;148(3):679-688. doi: 10.1016/j.jaci.2021.07.012. Epub2021 Jul 24. PMID: 34310930.
• Chinthrajah RS, Hernandez JD, Boyd SD et al. Molecular and Cellular Mechanisms of Food Allergy and Food Tolerance. J Allergy Clin Immunol. 2016 April ; 137(4): 984–997. doi:10.1016/j.jaci.2016.02.004.
• Verhasselt V. Neonatal tolerance under breastfeeding influence. Curr Opin Immunol. 2010Oct;22(5):623-30. doi: 10.1016/j.coi.2010.08.008. Epub 2010 Sep 28. PMID: 20851590.
• Burris AD, Pizzarello C, J ̈arvinen KM. Immunologic components in human milk andallergic diseases with focus on food allergy. Semin Perinatol. 2021 Mar;45(2):151386. doi:10.1016/j.semperi.2020.151386. Epub 2020 Dec 31. PMID: 33423794.
• Nielsen SD, Beverly RL, Dallas DC. Milk Proteins Are Predigested Within the Hu-man Mammary Gland. J Mammary Gland Biol Neoplasia. 2017 Dec;22(4):251-261. doi:10.1007/s10911-018-9388-0. Epub 2018 Feb 20. PMID: 29464498; PMCID: PMC5856648.
• Żukowska-Rubik M, Nehring-Gugulska M, Castello-Rokicka M, Wietrak E, Kucia M, Centrum Nauki o Laktacji, Czy Polska jest krajem przyjaznym matce karmiącej i jej dziecku? Raport 2018
• Meyer R, Chebar Lozinsky A, Fleischer DM, Vieira MC, Du Toit G, Vandenplas Y, DupontC, Knibb R, Uysal P, Cavkaytar O, Nowak-Wegrzyn A, Shah N, Venter C. Diagnosis andmanagement of Non-IgE gastrointestinal allergies in breastfed infants-An EAACI PositionPaper. Allergy. 2020 Jan;75(1):14-32. doi: 10.1111/all.13947. Epub 2019 Aug 27. PMID:31199517.
• Fiocchi A, Brozek J, Schunemann HJ, Bahna SL, von Berg A, Beyer K, et al. World Allergy Organization (WAO) Diagnosis and Rationale for Action against Cow’s Milk Allergy (DRACMA) Guidelines. World Allergy Organ J. 2010;3:57–61.
• Greer F.R., Sicherer S.H., Burks A.W. The effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in infants and children: The role of maternal dietary restriction, breastfeeding, hydrolyzed formulas, and timing of introduction of allergenic complementary foods. Pediatrics. 2019;143:e20190281. doi: 10.1542/peds.2019-0281.
• Rajani P.S., Martin H., Groetch M., Järvinen K.M. Presentation and management of food allergy in breastfed infants and risks of maternal elimination diets. J. Allergy Clin. Immunol. Pract. 2019 doi: 10.1016/j. jaip.2019.11.007.
• Kramer M.S., Kakuma R. Maternal dietary antigen avoidance during pregnancy or lactation, or both, for preventing or treating atopic disease in the child. Cochrane Database Syst. Rev. 2012;9 doi: 10.1002/14651858.CD000133.pub3.
• Stråvik, M., et al. (2020) Maternal Intake of Cow’s Milk during Lactation Is Associated with Lower Prevalence of Food Allergy in Offspring. Nutrients. doi.org/10.3390/nu12123680.
• Verhasselt V, Genuneit J, Metcalfe JR, Tulic MK, Rekima A, Palmer DJ, Prescott SL. Ovalbumin in breastmilk is associated with a decreased risk of IgE-mediated egg allergy in children. Allergy. 2020 Jun;75(6):1463-1466. doi: 10.1111/all.14142. Epub 2020 Jan 13. PMID: 31808162.
• Aktualizacja 2020 wytycznych EAACI dotyczących profilaktyki alergii pokarmowej u niemowląt i małych dzieci. Omówienie artykułu: EAACI guideline: preventing the development of food allergy in infants and young children (2020 update), Halken S. i wsp., Pediatr. Allergy Immunol. 2021 Mar 12.
• Wiernicka A, Matuszczyk K, Kierkuś J. Alergia pokarmowa – aktualny stan wiedzy. Pediatria po dyplomie. 2016 03.
• Du Toit G, Katz Y, Sasieni P, Mesher D, Maleki SJ, Fisher HR, Fox AT, Turcanu V, Amir T, Zadik-Mnuhin G, Cohen A, Livne I, Lack G. Early consumption of peanuts in infancy is associated with a low prevalence of peanut allergy. J Allergy Clin Immunol. 2008 Nov;122(5):984-91. doi: 10.1016/j.jaci.2008.08.039. PMID: 19000582.
• Vandenplas Y, Broekaert I, Domellöf M, Indrio F, Lapillonne A, Pienar C, Ribes-Koninckx C, Shamir R, Szajewska H, Thapar N, Thomassen RA, Verduci E, West C. An ESPGHAN position paper on the diagnosis, management and prevention of cow’s milk allergy.
• Muraro A, de Silva D, Halken S, Worm M, Khaleva E, Arasi S, Dunn-Galvin A, NwaruBI, De Jong NW, Rodr ́ıguez Del R ́ıo P, Turner PJ, Smith P, Begin P, Angier E, Arshad H,Ballmer-Weber B, Beyer K, Bindslev-Jensen C, Cianferoni A, Demoulin C, Deschildre A,Ebisawa M, Fernandez-Rivas MM, Fiocchi A, Flokstra-de Blok B, Gerdts J, Gradman J,Grimshaw K, Jones C, Lau S, Loh R, Alvaro Lozano M, Makela M, Marchisotto MJ, MeyerR, Mills C, Nilsson C, Nowak-Wegrzyn A, Nurmatov U, Pajno G, Podest`a M, Poulsen LK,Sampson HA, Sanchez A, Schnadt S, Szajewska H, Van Ree R, Venter C, Vlieg-Boerstra B,Warner A, Wong G, Wood R, Zuberbier T, Roberts G; GA2LEN Food Allergy GuidelineGroup; GALEN Food Allergy Guideline Group. Managing food allergy: GA2LEN guideline2022. World Allergy Organ J. 2022 Sep 7;15(9):100687. doi: 10.1016/j.waojou.2022.100687.PMID: 36119657; PMCID: PMC9467869.
• Meyer R, ChebarLozinsky A, Fleischer DM, Vieira MC, DuToit G, Vandenplas Y, Dupont C, Knibb R, Uysal P, Cavkaytar O, Nowak-Wegrzyn A, Shah N, Venter C. Diagnosis and management of Non-IgE gastrointestinal allergies in breastfed infants-An EAACI Position Paper. Allergy. 2020 Jan;75(1):14-32. doi: 10.1111/all.13947. Epub 2019 Aug 27. PMID: 31199517.

Zapalenie piersi

• Amir LH, ABM. Clinical Protocol Number 4: Mastitis, Breastfeeding Medicine, Revised March 2014.
• ALCA News. White spots (Corpora amylocea) 1992; 3: 8–9.
• Amir L.: Breastfeeding and Staphylococcus aureus: three case reports. Breastfeed Rev. 2002; 10: 15–27.
• Amir L.H., Garland S.M., Lumley J.A.: Case-control study of mastitis: nasal carriage of Staphylococcus aureus. BMC Fam. Pract. 2006; 7: 57.
• Cantile H.B.: Treatment of acute puerperal mastitis and breast abscess. Can. Fam. Phys. 1988; 34: 2221–2226.
• Conner A.: Elevated levels of sodium and chloride in milk from mastitis breast. Pediatrics 1979; 63: 910–912.
• Dener C., Inan A.: Breast abscesses in lactating women. World J. Surg. 2003; 27: 130–133.
• Devereux W.P.: Acute puerperal mastitis. Am. J. Obstet. Gynecol. 1970; 108: 78–81.
• Eryilmaz R., Sahin M.,Tekeliglu M.H. i wsp.: Management of lactational breast abscesses. Breast 2005; 14: 375–379.
• Flores M., Filteau S.: Effect of lactation counselling on subclinical mastitis among Bangladeshi woman. Ann. Trop. Paediatr. 2002; 1: 85–88.
• Foxman B., D’Arcy H., Gillespie B. i wsp.: Lactation mastitis: occurrence and medical management among 946 breastfeeding women in the United States. Am. J. Epidemiol. 2002; 155: 103–114.
• Jonsson S., Pulkkinen M.O.: Mastitis today: incidence, prevention and treatment. Ann. Chir. Gynaecol. Suppl. 1994; 208: 84–87.
• Kalstone C.: Methicillin-resistant staphylococcal mastitis. Am. J. Obstet. Gynecol. 1989; 161: 120.
• Kulakov A.A., Shkoda S.M., Astashov E.L. i wsp.: Lactation mastitis: problems and perspectives. Khirurgiia (Mosk.) 2004; 6: 36–38.
• Lawrence R.A., Lawrence R.M.: Management of the mother-infant nursing couple. W: Lawrence R.A., Lawrence R.M. (red.): Breastfeeding: A guide for the medical profession. Elsevier Mosby, Philadelphia, 2005: 255–316.
• Livingstone V., Stinger L.J.: The treatment of Staphylococcus aureus infected sore nipples: A randomized comparative study. J. Hum. Lact. 1999; 15: 241–246.
• Marshall B.R., Hepper J.K., Zirbel C.C.: Sporadic puerperal mastitis: an infection that need not interrupt lactation. JAMA 1975; 233: 1377–1379.
• Nehring-Gugulska M.: Zapalenie piersi w przebiegu laktacji. Standardy Medyczne 2005, 3: 4–11.
• Neifert M.R.: Clinical aspects of lactation: promoting breastfeeding success. Clin. Perinatol. 1999; 26: 281–306.
• Nussenblatt V., Kumwenda N., Lema V. i wsp.: Effect of antibiotic treatment of subclinical mastitis on human immunodeficiency virus type 1 RNA in human milk. J. Trop. Pediatr. 2006; 52: 311–315.
• Peters J.: Mastitis puerperalis — Ursachen und Therapie. Ein Beitrag zum Umdenken. Zentralbl. Gynakol. 2004; 126: 73–76.
• Riordan I.M., Nichols F.H.: A descriptive study of lactation mastitis in long-term breastfeeding women. J. Hum. Lact. 1991; 6: 53–58.
• Riordan J., Auerbach K.: Breast-related problems. W: Riordan J., Auerbach K. (red.): Breastfeeding and human lactation. Jones and Bartlet Publishers, Boston 1999: 383.
• Rogmans G.: Mastitis puerperalis. Zentralbl. Gynakol. 2003; 125: 35–37.
• Scott J.A., Robertson M., Fitzpatrick J. i wsp.: Occurrence of lactational mastitis and medical management: a prospective cohort study in Glasgow. Intern. Breastfeed. J. 2008, 3:
• Smith A., Heads J.: Breast pathology. W: Walker M. (red.): Core curriculum for lactation consultant practice. Jones and Barlett Publishers, Sudbury 2002: 175-208
• Stafford I., Hernanadez J., Laibl V. i wsp.: Community-aquaierd methicin-resistant staphylococcus aureus among patients with puerperal mastitis requiring hospitalization. Obstet. Gynecol. 2008; 112: 533–637.
• Thomsen A.C.: Infectious mastitis and occurrence of antibody-coated bacteria in milk. Am. J. Obstet. Obstet. 1982; 144: 350–351.
• Thomsen A.C., Espersen T., Maigaard S.: Course of treatment of milk stasis, noninfectious inflammation of the breast and infectious mastitis in nursing women. Am. J. Obstet. Gynecol. 1984; 149: 492–495.
• Thomsen A.C., Hansen K., Moller B.: Leukocyte counts and microbiological cultivation in the diagnosis of puerperal mastitis. Am. J. Obstet. Gynecol. 1983; 146: 938.
• Ulitzsch D., Nyman M.K.G., Carlson R.A.: Breast abscess in lactating women: US-guided treatment. Radiology 2004; 232: 904–909.
• Wambach K.A.: Lactation mastitis. J. Hum. Lact. 2003; 19: 24–34.
• WHO: Mastitis: Causes and management. Departament of Child and Adolescent Health and Development. WHO, Geneva 2000.
• Wilson-Clay B., Hoover K. (red.): The breastfeeding atlas. LactNews Press, Texas, USA 2010.
• Scott JA, Robertson M, Fitzpatrick J et al (2008) Occurrence of lactational mastitis and medical management: a prospective cohort study in Glasgow. International Breastfeeding Journal 2008, 3:21
• Nordeng H; Tufte E; Nylander G. Treatment of mastitis in general practice. Tidsskr Nor Laegeforen.2003; 123(21):3027-30
• Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M. Protokół leczenia zapalenia piersi. Ginek po dyplomie. 2016, 18 (5):53-70.
• Academy of Breastfeeding Medicine Clinical Protocol #36: The Mastitis Spectrum, Revised 2022 Katrina B. Mitchell, Helen M. Johnson, Juan Miguel Rodrıguez, Anne Eglash, Charlotte Scherzinger, Irena Zakarija-Grkovic, Kyle Widmer Cash, Pamela Berens, Brooke Miller and the Academy of Breastfeeding Medicine. BREASTFEEDING MEDICINE Volume 17, Number 5, 2022

Korzyści dla matki i dziecka

• Akman I., Kuscu M.K., Yurdakul Z. i wsp.: Breastfeeding duration and postpartum psychological adjustment: role of maternal attachment styles. J. Paediatr. Child Health 2008; 44: 369–373.
• Al Hamed J.H., Taha A.Z., Sabra A.A., Bella H.: Attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) among male primary school children in Dammam, Saudi Arabia: prevalence and associated factors. J. Egypt. Public Health Assoc. 2008; 83: 165–182.
• Alati R., Van Dooren K., Najman J.M. i wsp.: Early weaning and alcohol disorders in offspring: biological effect, mediating factors or residual confounding? Addiction 2009; 104: 1324–1332.
• Bachrach V.R., Schwarz E., Bachrach L.R.: Breastfeeding and the risk of hospitalization for respiratory disease in infancy: a meta-analysis. Arch. Pediatr. Adolesc. Med. 2003; 157: 237–243.
• Ball T.M., Wright A.L.: Health care costs of formula-feeding in the first year of life. Pediatrics 1999; 103: 870–876.
• Bartick M., Reinhold A.: The burden of suboptimal breastfeeding in the United States: a pediatric cost analysis. Pediatrics 2010; 125: e1048–e1056.
• Black R.E., Allen L.H., Bhutta Z.A. i wsp.: Maternal and child undernutrition:global and regional exposures and health censequences. Lancet 2008; 371: 243–260.
• Britton J.R., Britton H.L., Gronwaldt V.: Breastfeeding, sensitivity, and attachment. Pediatrics 2006; 118: e1436–e1443.
• Büchner F.L., Hoekstra J., van Rossum C.T.M.: Health gain and economic evaluation of breastfeeding policies: model simulation. RIVM, Bilthoven 2007 (oprac. w: Szamotulska K.: Karmienie piersią lekarstwem na kryzys. Materiały na II Zjazd CNoL. Warszawa 2009

• Chandra R.K.: Five-year follow-up of high-risk infants with family history of allergy who were exclusively breast-fed or fed partial whey hydrolysate, soy, and conventional cow’s milk formulas. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr. 1997; 24: 380–388.
• Chivers P., Hands B., Parker H. i wsp.: Body mass index, adiposity rebound and early feeding in a longitudinal cohort (Raine Study). Int. J. Obes. (Lond.) 2010; 34: 1169–1176.
• Coutsoudis A., Pillay K., Kuhn L. i wsp.: Method of feeding and transmission of HIV-1 from mothers to children by 15 months of age: prospective cohort study from Durban, South Africa. AIDS 2001; 15: 379–387.
• Der G., Batty G.D., Deary I.J.: Effect of breast feeding on intelligence in children: prospective study, sibling pairs analysis, and meta-analysis. Br. Med. J. 2006; 333: 945.
• Dewey K.G., Cohen R.J., Brown K.H., Rivera L.L.: Effects of exclusive breastfeeding for four versus six months on maternal nutritional status and infant motor development: results of two randomized trials in Honduras. J. Nutr. 2001; 131: 262–267.
• Donnot J., Vauclair J., Bréjard V.: Newborn right-holding is related to depressive symptoms in bottle-feeding mothers but not in breastfeeding mothers. Infant Behav. Dev. 2008; 31: 352–360.
• Duijts L., Jaddoe V.W., Hofman A., Moll H.A.: Prolonged and exclusive breastfeeding reduces the risk of infectious diseases in infancy. Pediatrics 2010; 126: e18–e25.
• Edmond K.M., Zandoh C., Quigley M.A. i wsp.: Delayed breastfeeding initiation increases risk of neonatal mortality. Pediatrics 2006; 117: e380–e386.
• ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C., Braegger C., Decsi T. i wsp.: Breast-feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr. 2009; 49: 112–125.
• Gartner L.M., Morton J., Lawrence R.A. i wsp.; American Academy of Pediatrics. Section on Breastfeeding: Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics 2005; 115; 496–506 (opr. pol.: Med. Prakt. Pediat. 2005; 6: 31–39 oraz Med. Prakt. Ginek. Położ. 2006; 1: 21–28).
• Gillman M.W., Rifas-Shiman S.L., Camargo C.A. Jr i wsp.: Risk of overweight among adolescents who were breastfed as infants. JAMA 2001; 285: 2461–2467.
• Ip S., Chung M., Raman G. i wsp.: Breastfeeding and maternal and infant health outcomes in developed countries. Evid. Rep. Technol. Assess. (Full Rep.) 2007; 153: 1–186.
• Jones N.A.: The protective effects of breastfeeding for infants of depressed mothers. Breastfeeding Abstracts 2005; 24: 19–20 (tłum. pol.: Ochronny wpływ karmienia piersią u niemowląt matek z depresją.).
• Kądziela-Olech H., Piotrowska-Jastrzębska J.: The duration of breastfeeding and attention deficit hyperactivity disorder. Rocz. Akad. Med. Białymst. 2005; 50: 302–306.
• Kennedy K.I., Labbok, M.H., Van Look P.F.: Lactational amenorrhea method for family planning. Int. J. Gynaecol. Obstet. 1996; 54: 55–57.
• Kramer M.S., Chalmers B., Hodnett E. i wsp.: Breastfeeding and growth: biology or bias? Paediatr. Perinat. Epidemiol. 2001; 15: A19–A20.
• Kramer M.S., Chalmers B., Hodnett E.D. i wsp.: Promotion of Breastfeeding Intervention Trial (PROBIT): a randomized trial in the Republic of Belarus. JAMA 2001; 285: 413–420.
• Kramer M. S. , Fombonne E., Igumnov S. i_wsp.:Promotion of Breastfeeding Intervention Trial (PROBIT) Study Group. Effects of prolonged and exclusive breastfeeding on child behavior and maternal adjustment: evidence from a large, randomized trial. Pediatrics 2008;121:435-440.
• Kramer MS, Aboud F, Mironova E.i wsp.: Promotion of Breastfeeding Intervention Trial (PROBIT) Study Group. Breastfeeding and child cognitive development: new evidence from a large randomized trial. Arch Gen Psychiatry 2008; 65: 578–584.
• Kramer M.S., Kakuma R.: The optimal duration of exclusive breastfeeding: a systematic review. Adv. Exp. Med. Biol. 2004; 554: 63–77.
• Laubereau B., Brockow I., Zirngibl A. i wsp.: Effect of breast-feeding on the development of atopic dermatitis during the first 3 years of life – results from the GINI-birth cohort study. J. Pediatr. 2004; 144: 602–607.
• Lipworth L., Bailey L.R., Trichopoulos D.: History of breast-feeding in relation to breast cancer risk: a review of the epidemiologic literature. J. Natl. Cancer Inst. 2000; 92:302–312.
• Lucas A., Morley R., Cole T.J. i wsp.: Breast milk and subsequent intelligence quotient in children born preterm. Lancet 1992; 339: 261–264.
• Mĺrild S., Hansson S., Jodal U. i wsp.: Protective effect of breastfeeding against urinary tract infection. Acta Paediat. 2004; 93: 164–168.
• Marques R.F., Lopez F.A., Braga J.A.: Growth of exclusively breastfed infants in the first 6 months of life. J. Pediatr. (Rio J.) 2004; 80: 99–105.
• Kippley S.K.: Breastfeeding and Natural Child Spacing: How Ecological Breastfeeding Spaces Babies. Couple to Couple League International, Cincinnati 1999: 35-37.
• Michaëlsson K., Baron J.A., Farahmand B.Y., Ljunghall S.: Influence of parity and lactation on hip fracture risk. Am. J. Epidemiol. 2001; 153: 1166–1172.
• Mortensen E.L., Michaelsen K.F., Sanders S.A., Reinisch J.M.: The association between duration of breastfeeding and adult intelligence. JAMA 2002; 287: 2365–2371.
• Naylor A.J., Morrow A.L. (red.): Developmental readiness of normal full term infants to progress from exclusive breastfeeding to the introduction of complementary foods: Reviews of the relevant literature concerning infant immunologic, gastrointestinal, oral motor and maternal reproductive and lactational development. Linkages Project, Washington DC 2009.
• Nehring-Gugulska M.: Karmienie a płodność. W: Nehring-Gugulska M., Żukowska-Rubik M. (red.): Karmienie piersią. Komitet Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa 2006: 108–109.
• Ness R.B., Grisso J.A., Cottreau C. i wsp.: Factors related to inflammation of the ovarian epithelium and risk of ovarian cancer. Epidemiology 2000; 11: 111–117.
• Oddy W.H., Holt P.G., Sly P.D. i wsp.: Association between breast feeding and asthma in 6 year old children: findings of a prospective birth cohort study. Br. Med. J. 1999; 319: 815–819.
• Owen C.G., Whincup P.H., Kaye S.J. i wsp.: Does initial breastfeeding lead to lower blood cholesterol in adult life? A quantitative review of the evidence. Am. J. Clin. Nutr. 2008; 88: 305–314.
• Prema K., Naidu A.N., Neelakumari S., Ramalakshmi B.A.: Nutrition – fertility interaction in lactating women of low income groups. Br. J. Nutr. 1981; 45: 461–467.
• Prime D.K., Geddes D.T., Hartmann P.E.: Oxytocin: milk ejection and maternal-infant well-being. W: Hale T.W., Hartmann P.E. (red.): Textbook of human lactation. Hale Publishing, Amarillo 2007: 141–155.
• Raisler J., Alexander C., O’Campo P.: Breast-feeding and infant illness: a dose-response relationship? Am. J. Public Health 1999; 89: 25–30.
• Raith E, Frank P., Freundl G.: Naturalne metody planowania rodziny. Springer PWN, Warszawa 1997.
• Evenhouse E., Reilly S.: Improved estimates of the benefits of breastfeeding Rusing sibling comparisons to reduce selection bias. Health Serv res 2005; 40:1781-802.
• Sadauskaite-Kuehne V., Ludvigsson J., Padaiga Z. i wsp.: Longer breastfeeding is an independent protective factor against development of type 1 diabetes mellitus in childhood. Diabetes Metab. Res. Rev. 2004; 20: 150–157.
• Scanlon K.S., Grummer-Strawn L., Shealy K.R. i wsp.: Breastfeeding trends and updated national health objectives for exclusive breastfeeding – United States, birth years 2000–2004. MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep. 2007; 56: 760–763.
• Schwarz E.B., Ray R.M., Stuebe A.M. i wsp.: Duration of lactation and risk factors for maternal cardiovascular disease. Obstet. Gynecol. 2009; 113: 974–982.
• Shu X.O., Clemens J., Zheng W. i wsp.: Infant breastfeeding and the risk of childhood lymphoma and leukaemia. Int. J. Epidemiol. 1995; 24: 27–32.
• Simmer K.: An intervention promoting exclusive and prolonged breast feeding improved verbal intelligence scores in children at 6.5 years. Evid. Based Med. 2008; 13: 181.
• Singhal A., Fewtrell M., Cole T.J., Lucas A.: Low nutrient intake and early growth for later insulin resistance in adolescent born preterm. Lancet 2003; 361: 1089–1097.
• Ślizień-Kuczapska E.: Powrót płodności po porodzie. W: Materiały na kurs dla konsultantów laktacyjnych. Komitet Upowszechniania Karmienia Piersią, Warszawa 2003.
• Sloan S., Stewart M.C., Dunne L.: The effect of breastfeeding and stimulation in the home on cognitive development in one-year-old infants. Child Care in Practice 2010; 16: 101–110.
• Smith J.P., Thompson J.F., Ellwood D.A.: Hospital system costs of artificial infant feeding: estimates for the Australian Capital Territory. Aust. N. Z. J. Public Health 2002; 26: 543–551.
• Tanaka K., Kon N., Ohkawa N. i wsp.: Does breastfeeding in the neonatal period influence the cognitive function of very-low-birth-weight infants at 5 years of age? Brain Dev. 2009; 31: 288–293.
• Troszyński M. (red.): Naturalne planowanie rodziny. Podręcznik dla nauczycieli naturalnego planowania rodziny. Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny, Warszawa 2006.
• Tryggvadóttir L., Tulinius H., Eyfjord J.E., Sigurvinsson T.: Breastfeeding and reduced risk of breast cancer in an Icelandic cohort study. Am. J. Epidemiol. 2001; 154: 37–42.
• Unkelbach C., Guastella A.J., Forgas J.P.: Oxytocin selectively facilitates recognition of positive sex and relationship words. Psychol. Sci. 2008; 19: 1092–1094.
• Vennemann M.M., Bajanowski T., Brinkmann B. i wsp.: Does breastfeeding reduce the risk for sudden infant death syndrome? Pediatrics 2009; 123: e406–e410.
• von Kries R., Koletzko B., Sauerwald T. i wsp.: Breast feeding and obesity: cross sectional study. Br. Med. J. 1999; 319: 147–150.
• Pokhrel S, Quigley MA, Fox-Rushby J, McCormick F, Williams A, Trueman P, Dodds R, Renfrew MJ, Potential economic impacts from improving breastfeeding rates in the UK. Arch Dis Child. 2015 Apr;100(4):334-40.
• Cregan MD, Fan Y, Appelbee A, Brown ML, Klopcic B, Koppen J, Mitoulas LR, Piper KME, Chong YS and Hartmann PE. (2007). Identification of nestin-positive putative mammary stem cells in human breastmilk. Cell and Tissue Research. 329: 129-136, 2006
• Hassiotou F. I wsp. Breastmilk stem cell transfer from mother to neonatal organs. Experimental Biology, April 2014.
• Rath EM i wsp. . Structure and Potential Cellular Targets of HAMLET-like Anti-Cancer Compounds made from Milk Components. J Pharm Pharm Sci. 2015;18(4):773-824.
• Yan et al. The association between breastfeeding and childhood obesity: meta-analysis. BMC Public Health 2014,14:1267
• Savino F, Liguori SA, Fissore MF, Oggero R. Breast milk hormones and their protective effect on obesity. Int J Pediatr Endocrinol. 2009;2009:327505.
• Paul IM. Bartok CJ i wsp. Opportunities for the Primary Prevention of Obesity during Infancy. Adv Pediatr. 2009; 56(1): 107–133.
• Jedrychowski W., Perera F., Jankowski J. i wsp.: Effect of exclusive breastfeeding on the development of children’s cognitive function in the Krakow prospective birth cohort study. Eur J Pediatr 2012; 171: 151-158.
• Isaacs E., Fischl B., Quinn B., i wsp.: Impact of breast milk on intelligence quotient, brain size, and white matter development. Pediatric Re-search 2010; 67: 357-362.
• Ip S, Chung M., Raman G., Trikalinos T., Lau J.: A summary of the Agency for Healthcare Research and Quality’s evidence report on breastfeeding in developed countries. Breastfeeding Medicine: The Official Journal Of The Academy Of Breastfeeding Medicine 2009; 4: S17-S30.
• Schule P., Carlisle S.: What research does and doesn’t say about breastfeeding: a critical review. Early Child Development Care 2010; 180: 703–718.
• Else-Quest N., Hyde J., Clark R.: Breastfeeding, bonding, and the mother-infant rela-tionship. Merrill-Palmer Quarterly 2003; 49: 495-521.
• Schule P., Carlisle S.: What research does and doesn’t say about breastfeeding: a critical review. Early Child Development Care 2010; 180: 703–718.
• Oddy W., Kendall G., Li J. i wsp.:. The long-term effects of breastfeeding on child and adolescent mental health: a pregnancy cohort study followed for 14 years. The Journal of Pediatrics 2010; 156: 568–574.
• Strathearn L., Mamun A., Najman J., O’Callaghan, M.: Does breastfeeding protect against substantiated child abuse and neglect? A 15-year cohort study. Pediatrics 2009; 123:

Historia i promocja karmienia naturalnego

• Dorota Musiał-Morsztyn, Gabriela Bogdał, Barbara Krolak-Olejnik. Karmienie piersią na przestrzeni dziejów. Część I – od starożytności do współczesności. Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 1, 59–64,
• Karolina Jeleń, Dorota Musiał-Morsztyn, Gabriela Bogdał, Barbara Królak-Olejnik
• Karmienie piersią na przestrzeni dziejów. Część II – aktualne inicjatywy i rekomendacje. Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 1, 65-68,

Aspekty prawne

• Przestrzeganie praw kobiet karmiących piersią w Polsce. Wyniki badania ankietowego. Nagórska A., Nehring-Gugulska M., Godyń-Myśliwyc Z., Bębenekd D., Świrk M., Uchańska J., Gugulska-Zygał J., Kmieciak B.