Centrum Nauki o Laktacji im. ANNY OSLISLO

Fundacja Twórczych Kobiet

Odżywianie w czasie karmienia piersią

Monika Żukowska-Rubik, Magdalena Nehring-Gugulska

Karmienie piersią jest stanem w pełni fizjologicznym, dotyczy zdrowych kobiet, dlatego sposób odżywiania się matki karmiącej nie różni się od zdrowego, prawidłowego odżywiania kobiety w podobnym wieku, z podobną masą ciała, wzrostem i poziomem aktywności fizycznej. Należy jedynie uwzględnić zwiększone zapotrzebowanie na niektóre składniki odżywcze (białko, witaminy, mikroelementy) oraz dodatkowe potrzeby energetyczne związane z wydzielaniem pokarmu, które wynoszą około 500 kcal/dobę, a u kobiet szczupłych 650 kcal/dobę. Głównym czynnikiem wpływającym na wydatek energetyczny jest czas i intensywność karmienia (Jarosz 2017, PTGHiZD 2016) Sposób odżywiania się matki karmiącej nie wpływa na skład i objętość pokarmu, nawet niedożywiona kobieta wytwarza pełnowartościowy pokarm (Mohrbacher 2003, Stanowisko ekspertów 2013). Matka odżywia się dla siebie, pierś zawsze stoi po stronie dziecka (P. Meier). Skład mleka jest w pewnym stopniu zróżnicowany, indywidualnie dopasowany do pary matka – dziecko.  (PTGHiZD 2021).

Kobiety przy wypisie ze szpitala często dostają zalecenie tzw. diety lekkostrawnej. Jest ona dedykowana mamom w połogu ze względu na obciążenie organizmu porodem, szczególnie gdy odbył on się przez cesarskie cięcie. Jest to zalecenie na okres połogu (rekonwalescencji) dla dobra mamy, nie po to by dziecko nie miało kolek lub innych dolegliwości. Po prostu skład mleka matki nie równa się składowi diety matki. Gruczoł piersiowy wytwarza mleko na miejscu, w laktocytach, korzystając z substartów z krwi matki. Składy pokarmów kobiet na świecie są raczej takie same. Drobne róznice dotyczą zawartości tłuszczów, głównie nienasyconych.

Składniki pokarmu, których zawartość ZALEŻY od zwiekszonej podaży Składniki pokarmu, których zawartość NIE ZALEŻY od zwiekszonej podaży
Laktoza
Proporcja kwasów tłuszczowych

WNKT: NKT		Całkowita zawartość tłuszczów
Cholesterol
Białko
Witaminy rozpuszczalne w wodzie:
B1, B6, B12, PP,
B2 – u kobiet o złym stanie odżywienia (brak rezerw ciążowych). 		Witaminy rozpuszczalne w wodzie: C – niewielki wpływ,
B5 (kwas pantotenowy), kw. foliowy, biotyna – ich
zawartość w pokarmie zależy od rezerw ciążowych
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach:
A, D,
K – u kobiet o złym stanie odżywienia (brak rezerw ciążowych) 		Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach:
E – zawartość zależy głównie od rezerw ciążowych
Składniki mineralne:

Jod

Selen
Cholina
DHA		Składniki mineralne:

Wapń, fosfor, magnez, miedź, cynk

Żelazo – przy suplementacji poprawa rezerw i wzrost poziomu w osoczu matki, ale nie w pokarmie

Warto oczywiście dbać o optymalne odżywianie, by laktacja nie odbywała się kosztem zasobów organizmu matki. Poza tym warto pamiętać, że dobre samopoczucie matki, którego ważną częścią jest odpowiednie odżywianie, pomaga sprawować opiekę nad dzieckiem i zachować pełną dyspozycyjność przez 24h na dobę. Zbyt skomplikowane reguły odżywiania, konieczność ciągłego planowania i zastanawiania się, co można zjeść, nadmierne (często nieuzasadnione) ograniczenia mogą wręcz zniechęcać kobiety do karmienia. (Gabriel 1986)

Zasady odżywiania matki w czasie karmienia są proste.

Matka karmiąca piersią powinna jeść to co lubi i co jest zdrowe. Ale przecież jak zje coś niezdrowego, to nic się nie stanie! Jej organizm sobie poradzi. A to co zjada nie tworzy pokarmu dla dziecka. Pokarm wytwarza się na nowo w pęcherzykach mlecznych. Warto korzystać z różnorodnych produktów, im bardziej urozmaicony jadłospis, tym większa szansa, że organizm otrzyma wszystkie potrzebne składniki odżywcze, witaminy, mikroelementy. Do przygotowania posiłków matka powinna wybierać produkty naturalne, mało przetworzone, dobrej jakości, pochodzące z wszystkich grup:

produkty zbożowe – pieczywo, ziarna, kasze, płatki   4-8 PORCJI

warzywa    BEZ OGRANICZEŃ

owoce (świeże i suszone)         1-2 PORCJE

produkty mleczne (mleko, jogurt, ser) 2-3 PORCJE

produkty białkowe roślinne i zwierzęce –  mięso, jaja, ryby, nasiona roślin strączkowych    1-2 PORCJE

tłuszcze roślinne i zwierzęce – oleje roślinne, oliwa z oliwek, masło         1 PORCJA

woda i płyny – bez ograniczeń

na potrzeby matek karmiących p. Joanna Rachtan-Janicka opracowała piramidę zdrowia dla matek karmiących. Rózni się ona trochę od piramidy zdrowia dla dorosłych, wszak matka ma większe potrzeby.

Pamiętaj! Kobieta karmiąca piersią ma odżywiać się zdrowo, a nie być na diecie!

Karmienie piersią sprzyja redukcji masy ciała, pod warunkiem, że matka nie przejada się i zachowuje umiarkowaną aktywność fizyczną (np. codzienny kilkukilometrowy spacer z dzieckiem). Tempo redukcji masy ciała nie powinno przekraczać 2 kg na miesiąc. Suplementacja preparatami mineralno-witaminowymi przy dobrze zbilansowanym, urozmaiconym odżywianiu nie jest konieczna. Obserwowano przekroczenie zalecanego dziennego spożycia witamin i minerałów, gdy matki przyjmowały dodatkowo wspomniane preparaty. (Weker 1999)

Szczególnej uwagi wymagają matki wegetarianki. Diety wegetariańskie dopuszczające spożywanie niektórych produktów pochodzenia zwierzęcego, jak np. semiwegetariańska czy laktoowowegetariańska, dobrze zbilansowane, są uważane za bezpieczne dla matki i dziecka. Diety wegańska i makrobiotyczna nie dostarczają natomiast niezbędnych ilości witaminy B12, witaminy D oraz wapnia (niedobór tego pierwiastka obserwowano tylko u matki). Diety te mogą być szkodliwe dla zdrowia matki i dziecka, dlatego konieczne jest uzupełnianie wspomnianych składników. (Strucińska 2002, Stanowisko ekspertów 2013).

Produkty, których matki się boją:

a) potrawy ciężkostrawne: tłuste wędliny, mięsa, sery żółte i dojrzewające, potrawy smażone

NIC NIE STANIE SIĘ DZIECKU! NIEDŁUGO PO PORODZIE WARTO JEŚĆ LEKKOSTRAWNIE.

b) produkty wzdymające w dużych ilościach: groch, fasola, kapusta, cebula, rzodkiewka, drożdże

JEŚLI WZDYMAJĄ TO MATKĘ! NIE PRZECHODZĄ DO POKARMU!

c) produkty o zdecydowanym zapachu i smaku: czosnek, kalafior, ostre przyprawy

Z BADAŃ WYNIKA, ŻE AROMATY MOGĄ POJAWIAĆ SIĘ W MLEKU MATEK. DZIECI LUBIĄ SSAĆ MLEKO Z AROMATAMI. POZNAJĄ NATURALNE ŚRODOWISKO DIETY RODZINNEJ. POTEM CHĘTNIEJ JEDZĄ SWOJE POTRAWY TAK PRZYPRAWIANE! Dzieci karmione piersią chętniej próbują nowych pokarmów w czasie rozszerzania diety. (PTGHiZD 2021)

d) silne alergeny: mleko i jego przetwory, jaja, owoce cytrusowe, truskawki, kakao, czekolada, orzechy (głównie ziemne), ryby

NIE PRZECHODZĄ DO MLEKA MATKI! NIE POWINNY ICH JEŚĆ MATKI, KTÓRE SAME SĄ UCZULONE! ZE WZGLĘDU NA SWOJE PROBLEMY. NIEMOWLĘTA BYWAJĄ UCZULONE NA BIAŁKA MLEKA KROWIEGO I JAJA. ALE JEST ICH BARDZO NIEWIELKI PROCENT. NAWET WTEDY MATKA NIE MUSI BYĆ NA DIECIE. DOTYCZY TO NIELICZNYCH PRZYPADKÓW. RÓWNOCZEŚNIE PORZEZ POKARM DZIECKO STYKA SIĘ Z TYM CO BĘDZIE POTEM SAMO JADŁO…

Udowodniono, że w mleku kobiet spożywających mleko krowie pojawiają się maleńkie fragmenty peptydów w łańcuchu peptydów tworzącym białko ludzkie mleka. Te mikro fragmenty mają znaczenie prawdopodobnie dla wytworzenia tolerancji. Czyli dziecko, gdy spotka się z mlekiem krowy pod koniec pierwszego roku życia (karmione wyłącznie piersią), to będzie przygotowane immunologicznie na to spotkanie. Natura jest mądrzejsza od nas!

W pierwszych tygodniach po porodzie matka może odżywiać się ostrożniej (lekkostrawnie), bo sama jest po porodzie lub zabiegu operacyjnym, a przewód pokarmowy dziecka jest jeszcze delikatny i niedojrzały.

Wyłączenie z jadłospisu mleka i jego przetworów „na wszelki wypadek” w świetle obecnych doniesień naukowych nie znajduje uzasadnienia.

Uwaga! Nie zaleca się diety eliminacyjnej w celu zapobiegania wystąpieniu alergii u dziecka ani kobietom ciężarnym, ani karmiącym piersią (ESPACI, ESPGHAN 2009, Prescott 2005, Halken 2004, Szajewska 2006, Geer 2008, Stanowisko ekspertów 2013, PTGHiZD 2016).

Warto wspomnieć, że do mleka matki przenika smak i zapach spożywanych przez nią posiłków. Dziecko ma szansę je poznać i przygotować się w ten sposób do rozszerzania diety w II półroczu. (Sullivan, Birch 1994) W jednym z badań zaobserwowano, że niemowlęta, których matki otrzymywały wyciąg z czosnku, chętniej i dłużej ssały pierś! (Menella 1991).

Odżywianie matki i problemy alergiczne u dziecka

U niemowląt reakcje alergiczne są wywołane najczęściej przez białka mleka krowiego (beta-laktoglobulina to główny antygen mleka krowiego, nie występuje w mleku matki).

Najczęstszą manifestacją alergii pokarmowej u dzieci do drugiego roku życia są objawy ze strony przewodu pokarmowego: wymioty, biegunka, kolka jelitowa, krew w stolcu, niedobór masy ciała. W tej grupie wiekowej alergia pokarmowa dotyczy 6% dzieci, 2,5% niemowląt wykazuje reakcje nadwrażliwości na białka mleka krowiego (Krauze 2012), z czego tylko u 0,5% obserwuje się związek z dietą matki (Fiocchi 2014).

U części niemowląt alergia na białka mleka krowiego odpowiada za wystąpienie refluksu żołądkowo-przełykowego (Krauze 2012). Dzieci karmione piersią znaczniej rzadziej zapadają na alergie pokarmowe. Pokarm kobiecy ma właściwości ochronne w stosunku do alergenów, głównie za sprawą sekrecyjnych IgA, które niejako „impregnują” porowatą śluzówkę jelita przed wnikaniem alergenów.

W przypadku rozpoznania alergii u dziecka karmionego piersią najlepszym mlekiem dla niego jest pokarm matki stosującej dietę eliminacyjną. Warto pamiętać, że karmiąca matka nie potrzebuje spożywać mleka i jego przetworów, aby wytwarzać pokarm. Może je zupełnie wyeliminować pod warunkiem, że zastąpi je produktami, które dostarczą odpowiednich ilości białka i wapnia, może być też konieczne podawanie preparatów mineralno-witaminowych. Dobór diety matki i leczenie dziecka powinien prowadzić alergolog po wnikliwej analizie sytuacji klinicznej (PTGHiZD 2016).

Odżywianie matki a osteoporozoa

Zapotrzebowanie na wapń w okresie laktacji u kobiet po 25 rż wzrasta i wynosi 1200 mg (4 szklanki mleka). U kobiet w wieku 19-25 pozostaje tak samo wysokie (mineralizują się kości). W okresie laktacji średnie zapotrzebowanie (EAR) na wapń  wynosi 1100mg (<19rż), 800mg (>19rż) a zalecane spożycie (RDA)  wapnia  wynosi odpowiednio 1300mg (<19rż) i 1000mg (>19rż) (Jarosz 2017).
Poziom wapnia w mleku kobiecym jest stały, zależy głównie do rezerw ciążowych organizmu matki. Suplementacja nie zwiększy poziomu wapnia w pokarmie kobiecym, zwiększy poziom wapnia w moczu (wydalanie). Suplementacja uzupełni braki w organizmie, jeśli wyczerpały się rezerwy. Gruczoł piersiowy pobiera z krwi tyle wapnia, ile potrzebuje do utrzymania tego poziomu (300 mg/l). Poziom wapnia I fosforu we krwi matek karmiących jest wyższy niż u niekarmiących. W okresie karmienia uruchamiają się mechanizmy zwiększające wchłanianie i zatrzymywanie wapnia w organizmie. Zwiększa się poziom 1,25-dihydroksywitaminy D, która zwiększa absorpcję wapnia z diety i uruchamia rezerwy z kośćca. W ciągu 100 dni laktacji uruchamia się 2% wapnia z kośćca matki. Nawet jeśli matka spożywa zbyt mało wapnia (np. dieta bezmleczna), to poziom w pokarmie jest stały dzięki uruchomieniu rezerw z kośćca. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym remineralizacji jest niski poziom estradiolu w okresie karmienia. Estradiol stymuluje proliferację osteoblastów i zwiększa ekspresję genu kolagenowego (collage gene). Odwrotny efekt wywiera prolaktyna. Niski poziom estradiolu przy wysokim poziomie prolaktyny sprzyja mobilizacji wapnia z kości. Natomiast po odstawieniu dziecka do piersi, w wyniku odwrócenia wyżej opisanych mechanizmów i zwiększonego poziomu parathormonu we krwi matki następuje wzmożona mineralizacja i odbudowa kośća w okresie 4-6 miesięcy. Gęstość kości okazuje się większa niż przed ciążą! Efekt utrzymuje się do okresu menopauzy, a nawet później. Dlatego kobiety karmiące mają niższe ryzyko osteoporozy i złamań kości szyjki udowej w okresie pomenopauzalnym (efekt dawki). Im dłużej i częściej karmiły tym efekt większy. Czy można zasugerować twierdzenie, że karmienie odmładza kości? Z pewnością tak. Należy jednak zachęcać matki do stosowania zdrowej, wysokobiałkowej i wysokowapniowej diety zwlaszcza w okresie 19-25 rż oraz w okresie w okresie ciąży, a także karmienia. W przypadku diety bezmlecznej zaleca się suplementację 1000 mg wapna dziennie.

Odżywianie matki a epigenetyczne właściwości mleka kobiecego

Pokarm kobiecy oprócz oczywistej wartości odżywczej posiada również wpływ na układ immunologiczny ale także wpływ epigenetyczny. Działanie epigenetyczne pokarmu kobiecego oznacza, że posiada on możliwość zmiany ekspresji genów bez zmiany w sekwencji DNA. Zmiany te polegają na przyłączeniu grup metylowych lub acylowych do DNA lub histionów albo poprzez działanie miRNA. Silny wpływ epigenetyczny posiada cholina i witaminy z grupy B (Artykuł Epigenetyczna…).

Cholina jest zaliczana do witamin z grupy B, zwana witaminą B4. Cholina ma ogromny wpływ na funkcjonowanie organizmu przede wszystkim jest niezbędna do prawidłowego rozwoju mózgu, poprawia zapamiętywanie, jest prekursorem acetylocholiny. Posiada również wpływ na funkcjonowanie mięśni, układu oddechowego, serca, usuwa nadmiar trójgliceroli z wątroby. (Jarosz 2017) Zawartość choliny w mleku kobiecym jest zależna od jej spożycia przez kobietę. W mleku dojrzałym jest większe stężenie choliny niż w siarze. (Artykuł Epigenetyczna…) Zapotrzebowanie dla kobiety karmiącej na cholinę wynosi 550mg/dobę. Najwięcej choliny zawierają żółtka jaja kurzego, podroby, kiełki pszenicy, drożdże, nasiona roślin strączkowych, orzechy i ryby (Jarosz 2017).

Foliany to grupa związków które biorą udział w metabolizmie kwasów nukleinowych i aminokwasów, syntezie zasad purynowych, fosfolipidów, nukleotydów, białek oraz w metylacji białek i DNA. Foliany mają również znaczenie w procesach krwiotwórczych. W pożywieniu największa ich zawartość występuje w roślinach ciemnozielonych liściastych, kapustnych i suchych nasionach roślin strączkowych. Występują również w produktach pochodzenia zwierzęcego np. jajach, mięsie. Warto zaznaczyć że foliany bardzo łatwo ulegają rozpadowi pod wpływem wysokiej temperatury, obojętnego i kwaśnego pH a także pod wpływem działania tlenu i promieni słonecznych. Wchłanianie w przewodzie pokarmowym również jest ograniczone i wynosi nie więcej niż 50%. Z tego powodu zapotrzebowanie określa się jako równoważnik folianów diety DFE 1ugDFE=1ug folianów z pożywienia=0,6ug kwasu foliowego z żywości wzbogaconej oraz z suplementów diety=0,5ug kwasu foliowego z suplementu diety spożytego na czczo. W okresie laktacji średnie zapotrzebowanie (EAR) na foliany wynosi 450ug DFE/dobę a zalecane spożycie (RDA) wynosi 500ug DFE/dobę. (Jarosz 2017) Poziom folianów w pokarmie kobiecym jest stały (Artykuł Epigenetyczna…).

Witamina B12 czyli kabalamina w organizmie pełni rolę nośnika grup metylowych, koenzymu, uczestniczy w utlenianiu kwasów tłuszczowych, cholesterolu oraz katabolizmie aminokwasów ketogennych. Źródłem w pożywieniu są produkty pochodzenia zwierzęcego: mięso, ryby, nabiał, podroby. Według najnowszych badań witamina B12 występuje również w roślinach np. w owocu rokitnika zwyczajnego, płynie gorczycy czarnej, wysuszonym ekstrakcie z perzu właściwego oraz w omanie wielkim. W okresie laktacji średnie zapotrzebowanie (EAR) na wynosi 2,4ug/dobę a zalecane spożycie (RDA) wynosi 2,8ug/dobę. (Jarosz 2017) Zawartość witaminy B12 w pokarmie kobiecym jest zależny od jej spożycia przez kobietę (Podręcznik Karmienie piersią).

Witamina B6 występuje w 6 różnych formach. Aktywne metaboliczne formy witaminy pełnią funkcję kofaktorów wielu enzymów, metabolizmie tłuszczów, modulują działanie hormonów steroidowych. Na działanie witaminy B6 mają wpływ niacyna, ryboflawina i cynk. W produktach żywnościowych występuje w rybach, mięsie, podrobach, roślinach strączkowych, orzechach, nasionach, czosnku, bananach, suszonych morelach, ziemniakach. W okresie laktacji średnie zapotrzebowanie (EAR) na wynosi 1,7mg/dobę a zalecane spożycie (RDA) wynosi 2,0mg/dobę. (Jarosz 2017) Zawartość witaminy B6 w pokarmie kobiecym jest zależny od jej spożycia przez kobietę (Podręcznik Karmienie piersią).

Pismiennictwo:

  1. Jarosz M.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych, PZWL Warszawa 2008.
  2. Krauze A. Problemy alergiczne u niemowląt. W: Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. Karmienie piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla Doradców i Konsultantów laktacyjnych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Medycyna Praktyczna, Kraków 2012.
  3. Strucińska M. Dieta wegetariańska matki karmiącej piersią w świetle zaleceń żywieniowych, Rocznik PZH, 2002, 53, nr1.
  4. Szajewska H. Karmienie piersią a choroby alergiczne, Materiały konferencyjne „25 lat promocji karmienia piersią i co dalej?”, Warszawa, 2006.
  5. Greer FR, Sicherer SH, Burks AW; American Academy of Pediatrics Committee on Nutrition; American Academy of Pediatrics Section on Allergy and Immunology. Effects of early nutritional interventions on the development of atopic disease in infants and children: the role of maternal dietary restriction, breastfeeding, timing of introduction of complementary foods, and hydrolyzed formulas. Pediatrics 2008;121:183-91.
  6. Hartmann P. Textbook of human lactation. Hale&Harmatnn Publishing, 2007.
  7. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji The Expert’s Group recommendations of the Dietary Guidelines for lactating women. Standardy Medyczne/Pediatria 2013 T. 10  265-279.
  8. Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci „Standardy Medyczne Pediatra” rok 2016, tom 13, nr 1, s. 9–24.
  9. Jarosz M. Normy żywienia dla populacji Polski Instytut Żywności i Żywienia, 2017.
  10. Artykuł M. Popiel, E. Wietrak, M. Nehring-Gugulska „Epigenetyczna moc mleka mamy”.
  11. „Karmienie piersią w teorii i praktyce” pod redakcją M. Nehring-Gugulskiej, M. Żukowskiej-Rubik, A. Pietkiewicz Medycyna Praktyczna 2017.
  12. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci Nutrition of healthy term infants. Recommendations of the Polish Society for Paediatrics Gastroenterology, Hepatology and Nutrition „Standardy Medyczne Pediatria” roku 2021 T.18 s. 805-822.

Pytanie

1. Zapotrzebowanie energetyczne kobiety karmiącej piersią wzrasta o około:

a) nie wzrasta

b) o 100 kcal

c) o 300 kcal

d) o 500 kcal

e) trudno powiedzieć

ODPOWIEDŹ:1.d